tag:blogger.com,1999:blog-84701262830867357012024-03-13T22:23:51.386+05:30सुनो!चलौ, उठौ, अब नई जंग कै, चंगी फौज करौ तैयार।
बुद्धि, विवेक, ज्ञान, साहस कै तानौ चमाचम्म तरवार॥
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.comBlogger293125tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-45845932647715790732016-03-02T06:22:00.001+05:302016-03-02T06:22:22.229+05:30रूढ़ियों का विरोध करती वैचारिक संघर्ष की कविताएँ (उपेन्द्र चौहान की कविताओं पर)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपेन्द्र चौहान सक्रिय राजनीति में हैं। वे
लम्बे समय से सामाजिक कार्यकर्ता के रूप में काम कर रहे हैं। यह सोने में सुहागा
होने जैसी बात है कि वे कवि भी हैं। उनकी कविताएँ उसी राजनीति और समाज के विद्रूप
को उद्घाटित करती हैं, जिसकी वे सेवा करते हैं। स्पष्ट है कि उनकी दृष्टि से वहाँ कुछ
लुका</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
- <span lang="HI">छिपा नहीं रह सकता। संवेदना के धरातल पर उनकी दृष्टि बड़ी दूर तक जाती
है। वे पूरे विश्व के समाज को संदर्भ में रखकर कविता लिखते हैं और अपनी कविता से यह
सिद्ध करते हैं कि संवेदना चाहे भारत की किसी आदिवासी स्त्री की हो</span>, <span lang="HI">किसी बांगलादेशी दुष्कर्म</span> - <span lang="HI">पीड़िता की हो</span>, <span lang="HI">चीन की किसी कुँवारी लड़की की हो</span>, <span lang="HI">कनाडा की किसी मासूम
बच्ची की हो या अफ्रीका की किसी औरत की हो</span>, <span lang="HI">वह भिन्न</span>
- <span lang="HI">भिन्न नहीं होती है। वह सर्वत्र व सार्वकालिक रूप में एक समान होती
है। उपेन्द्र चौहान गहरी वैश्विक मानवीय संवेदना के स्पंदन से भरी कविताएँ लिखते हैं</span>,
<span lang="HI">और इस नाते वे राजनेताओं के बीच एक भिन्न पहचान रखने वाले नेता हैं तथा
राजनीति व समाज से सीधे जुड़े होने के कारण कवियों के बीच अलग से दिखने वाले कवि भी।
मैं जब से उन्हें जानता हूँ</span>, <span lang="HI">वे मुझे इसी प्रकार के एक भिन्न
व्यक्तित्व व कृतित्व के धनी इन्सान के रूप में नज़र आते हैं। उनकी कविता जीवन के उपक्रमों
को</span>, <span lang="HI">मनुष्य के श्रम की मिठास को किस आध्यात्मिक अंदाज़ में देखती</span>
- <span lang="HI">महसूसती है</span>, <span lang="HI">उसका एक संकेत उनकी</span> '<span lang="HI">दशरथ माझी' कविता की इन पंक्तियों में मिलता है, - <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span dir="RTL"></span><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><span dir="RTL"></span>'</span></em><em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">सोलह फीट चौड़े दाशरथिक दर्रे में
पड़े<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">हर पत्थर से<span dir="RTL"> </span></span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">उसकी देह की गंध आती
है <span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>… </span></span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">दुनिया की सारी
प्रेम</span></em><em><b><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> - </span></b></em><em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">कथाएँ<b> </b>बासी<b> </b>पड़<b>
</b>चुकी<b> </b>हैं</span></em><em><b><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></b></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ताजा<b> </b>है</span></em><em><b><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> …</span></b></em><em><b><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></b></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ताजा है दशरथ माझी
का प्रेम<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>'</span></span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शोषित
व उपेक्षित समाज</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">,
<span lang="HI">विशेष रूप से आदिवासी समाज उनकी कविताओं के केन्द्र में है। वे बखूबी
जानते हैं कि माओवादी आंदोलन की जड़ों में स्वार्थ निहित है। वे आदिवासियों का एक अलग
तरह से शोषण कर रहे हैं</span>, <span lang="HI">उन्हें वैचारिक स्वाधीनता नहीं देना
चाहते। अर्थात सता की एकाधिपत्यशाली एवं विचारों को दबा देने की प्रवृत्ति वहाँ भी
हावी है।</span> '<span lang="HI">घोटुल</span>' <span lang="HI">शीर्षक कविता में वे आदिवासी
समाज में स्त्री को बराबरी तथा जीवन</span> - <span lang="HI">साथी को चुनने की आज़ादी
का हक़ देने वाली इस परम्परा के पक्ष में मजबूती से खड़े होते हुए उनकी आज की स्थिति
पर अपनी चिन्ता स्पष्ट रूप से सामने रखते हैं</span>, -<span lang="HI"> 'और जिस
घोटुल का गला अंग्रेज़ नहीं घोट सके / कितना अजीब, घोंट रहे उसका गला / आज ये … ओ …
माओवादी / माओवादियों और सुरक्षा बलों के बीच पिस रहे हैं आदिवासी।' आदिवासी समाज में स्त्री की
स्थिति को बेहतर मानते हुए वे कहते हैं</span>, - '<span lang="HI">यह आदिवासी समाज ही है जहाँ / लड़की अगर
जोड़ी को बेमेल पाती है / चुपचाप अपने घर चली आती है / उससे कोई प्रश्न नहीं पूछा
जाता / उस पर नहीं उठाई जातीं उंगलियाँ।' </span><span lang="HI">इस कविता में
उपेन्द्र चौहान आदिवासियों व माओवादियों के परस्पर सम्बन्धों की बड़ी पैनी नज़र से समीक्षा
करते हैं। उन्हें साफ</span> - <span lang="HI">साफ दिखाई दे रहा है कि माओवादियों के
प्रभाव</span> - <span lang="HI">क्षेत्र में आदिवासियों के वैचारिक स्वातंत्र्य का हनन
हो रहा है। वहाँ लोकतांत्रिक मूल्यों एवं प्रतिरोध की कोई स्वीकार्यता नहीं हैं।</span>
'<span lang="HI">घोटुल</span>' <span lang="HI">उनके वैचारिक स्वातंत्र्य</span>, <span lang="HI">विशेष रूप से आदिवासी स्त्रियों की वैचारिक मुक्ति एवं प्रतिरोध की आज़ादी के
महत्व को रेखांकित करने वाली एक महत्वपूर्ण कविता है। विचार को प्रतिरोध का सबसे बड़ा
हथियार मानते हुए वे माओवादियों द्वारा उसके कुचले जाने के सत्य को बड़े ही सहज ढंग
से आदिवासियों की</span> '<span lang="HI">वेतिया</span>' <span lang="HI">नामक सामूहिक
खेती की परम्परा के विरोध से जोड़कर उद्घाटित करते हैं</span>, -<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span dir="RTL"></span><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><span dir="RTL"></span>'</span></em><em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">माओवादी
वेतिया जैसी सामुदायिक खेती की परम्परा से नहीं डरते<span dir="RTL"></span><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span> </span></span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">वे डरते हैं कि वेतिया के नाम पर</span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">जब मिलेंगे - जुलेंगे आदिवासी</span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">कुछ तो करेंगे चर्चा</span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">कुछ तो होगा विचारों का आदान - प्रदान</span></em><em><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<em><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">और विचार किसी गुस्से से ज्यादा ख़तरनाक होते
हैं।</span></em><em><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">' </span></em><em><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt; font-style: normal;"><o:p></o:p></span></em></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आदिवासी
स्त्रियों के संघर्षशील जीवन को रेखांकित करने वाली कविता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> '<span lang="HI">वनउजाड़न देवियाँ</span>' <span lang="HI">में</span>, - '<span lang="HI">जब ये देवियाँ माथे पर
गट्ठर लेकर चलती हैं / पर्वत की छाती कांपने लगती है / वनों के अधिकारी भागने लगते
हैं' </span><span lang="HI">कहकर उपेन्द्र चौहान उन्हें महिमामंडित करने का प्रयास
करते हुए हमें एक नए प्रकार के सौन्दर्य</span> - <span lang="HI">बोध का अहसास कराते
हैं। हम जानते हैं कि वनों के अधिकारी आदिवासी स्त्रियों को जंगली उत्पादों के संग्रह
करने व चूल्हे की लकड़ी आदि का इंतज़ाम करने जैसे बेहद जरूरी दैनंदिन उपक्रमों को पूरा
करने से किस तरह से रोकते हैं</span>, <span lang="HI">उन्हें किस तरह से अपमानित व प्रताड़ित
करते हैं और उनका शोषण करते हैं। लेकिन यह सब जानते हुए भी हमें उपेन्द्र चौहान के
इस सौन्दर्य</span> - <span lang="HI">बोध का कायल होना पड़ता है।</span> '<span lang="HI">कमर में अपने शौर्य का फेंटा
बांधे / पेड़ों और उसकी डालों पर चला रही हैं कुल्हाड़ियाँ / ये वनउजाड़न देवियाँ /
वन नहीं उजाड़तीं / अपने जीवन में लड़ती हैं ये/ इस तरह भूख के राक्षस से' </span><span lang="HI">जैसी बात कहकर वे इन शोषित प्रताड़ित आदिवासी स्त्रियों को सचमुच भूख के कारक
बने समकालीन महिसासुरों का मर्दन करने वाली संघर्षरत देवियों का दर्ज़ा देने में सफल
हो जाते हैं। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">संथाल जन -
जीवन से जुड़ी कविता 'जोग माझी' एक अद्भुत कविता है, जो उपेन्द्र चौहान की
संवेदनापूर्ण अभिव्यक्ति को नए आयाम देती है। संथालों के गाँव में सामुदायिक गुरू
के रूप स्थापित जोग माझी को सीधे संबोधित यह कविता अनेक प्रश्न उठाती है और जोग
माझी द्वारा प्रचारित रूढ़ियों को सीधे - सीधे चुनौती देती है। यह परम्परा के प्रति
विद्रोह करने तथा अंधविश्वासों को तोड़ने वाली कविता है। यह कविता विशेष रूप से
आदिवासी स्त्रियों की अंतश्चेतना को मुखरित करती है। उनके हक के मामले में वे जोग
माझी से सीधा सवाल करते हैं, - 'क्यों
जोग माझी! क्यों कोई लड़की अपनी पसंद के लड़के को / अपना दूल्हा नहीं बना सकती?
संपत्ति पर हक नहीं जता सकती?' संथाल समुदाय<span dir="RTL"></span><em><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>
</span></em>में प्रचलित गोनाड - पौन (माँ द्वारा किए गए लालन - पालन के एवज़ में
दी जाने वाली कृतज्ञता - राशि) देने की परंपरा, जिसके तहत लड़के वाले बाल्यावस्था
में ही लड़की को एक तरह से खरीद लेते हैं, के विरोध को उपेन्द्र चौहान ने बड़े ही
मार्मिक ढंग से अपनी इन पंक्तियों सामने रखा है, - 'बारह रुपयों की की ख़ातिर / गोद में बच्चे को बिठाकर
मुस्काएगी माँ / बारह रुपयों के लिए एड़ियों को पत्थर बनाएगा एक बाप / और दुबला
होता जाएगा शोक में!<em>
</em>संथाल </span><em><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">-</span></em><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
समाज में स्त्री</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
- <span lang="HI">अस्मिता के निश्तेज हो जाने के लिए भी उपेन्द्र चौहान उनके गाँवों
में जोग माझियों द्वारा प्रचारित इन्हीं रूढ़ियों को जिम्मेदार मानते हैं। वे इस यथार्थ
को एक धारदार व्यंग्य के साथ इस रूप में सामने रखते हैं</span>, -<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'बिटिया तुम धनुष - धारण मत करना <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">कोई ख़तरा उत्पन्न हो तब भी नहीं <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">लूटी जा रही हो तुम्हारी अस्मत<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">तब भी नहीं<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">यही कहते हैं जोग माझी … <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">घर चुए तो बरखा में भीग लेना <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">भीग जाने देना अपने कपड़े और जलावन<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">छत छाने मत चढ़ना<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">नहीं तो काट लिए जाएँगे तुम्हारे कान'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आज जब देश
में स्त्रियों के ऊपर अत्याचार बढ़ते जा रहे हैं और बलात्कार जैसे जघन्य अपराध
रुकने का नाम ही नहीं ले रहे, ऐसे में उपेन्द्र चौहान की 'बिठलाहा' कविता इस बात
का संकेत देती है् कि बलात्कारियों से संथाल - समाज में प्रचलित तरीके से निपटना
ही श्रेयस्कर होगा। बिठलाहा संथालों की सामुदायिक पंचायत में बलात्कारी के ख़िलाफ़
उसके विनाश के लिए लिया जाने वाले निर्णय है। प्रतिकार का यह तरीका बर्बर भले ही
लगे, लेकिन बकौल उपेन्द्र चौहान, बलात्कारी से मुक्ति पाने का यही कारगर तरीका है,
जो उनकी इन पंक्तियों में स्पष्ट रूप से रेखांकित है, - </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">बिठलाहा! क्या तूने कहीं सुना है / देखा है
… ऐसा कोई समाज / जो इस तरह हो खड़ा / दुराचार के ख़िलाफ़ … संथाल पारंपरिक औज़ारों से
नष्ट कर रहे हैं / बलात्कारी का घर, उसके जानवर / उसकी फसलें / और भगा रहे हैं
उसका परिवार … गाँव छोड़ पहले ही भाग चुका है बलात्कारी / अब फिर कभी नहीं आएगा
गाँव / नहीं तो मारा जाएगा।</span>'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">रूढ़ियों और
दकियानूसी परंपराओं का विरोध करते - करते उपेन्द्र चौहान अक्सर देश की सीमाओं के
पार जाकर अन्तर्राष्ट्रीय मानव - समुदायों की भावनाओं से सीधे जुड़ जाते हैं। ऐसी
कविताओं में वे एक विश्व - मानव के रूप में सारी दुनिया की पीड़ा तथा संवेदना को
अपनी कविता में समेट लेते हैं। ऐसा नहीं है कि इन कविताओं वे अपनी देशज चिन्ताओं
या पीड़ाओं से परे हो जाते हैं। ऐसी कविताओं में उनकी अन्तर्राष्ट्रीय चिन्ताएँ कुछ
इस तरह से सामने आती है, जैसे वे भारतीय समाज की भी बराबरी की चिन्ताएँ हों। एक
तरह से देखा जाय तो वे इन कविताओं के माध्यम से यह सिद्ध करते हैं कि रूढ़ियों की
कोई भौगोलिक सीमा नहीं होती और वे विश्व में सर्वत्र व्याप्त हैं। यही नहीं, उनकी
ऐसी कविताओं से यह भी लगता है कि रूढ़ियों पर संभवत: काल का प्रभाव भी नहीं पड़ता
हैं और वे सार्वकालिक हैं। उनकी इन कविताओं में भी स्त्री की त्रासदी ही केन्द्र
में है। इंडोनेशिया की राजकुमारी रोरो अनतेंग द्वारा अपनी पच्चीसवीं संतान केसुमा
को छह सौ साल पहले ज्वालामुखी में फेंककर बलि दिए जाने की घटना को अपनी एक कविता
के केन्द्र में रखकर वे ऐसी क्रूर मान्यताओं पर करारा प्रहार करते हैं, - </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'<span lang="HI">क्या सचमुच बलि से देवता हो जाते हैं खुश?
तब ऐसा क्यों नहीं करते / उस देवता की ही बलि दे देते / ताकि वह देवता हो जाए और
खुश!</span>' </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">कुछ इसी अंदाज़ में 'बारलाक' (कुँवारी
लड़की का मांस खाने से उड़ने की शक्ति मिलने का दृश्य दिखाने वाली एक उत्तेजनापरक
फिल्म का नाम) शीर्षक कविता में उपेन्द्र चौहान रूढ़िवादी फिल्म के प्रभाव में कनाडा
के लारोंजे शहर में जानथन थिंपसेन नामक सात वर्षीया बच्ची को मारकर पड़ोसी खिलाड़ी
दोस्त सैंडी चार्ल्स द्वारा उसका मांस खाए जाने की घटना के बारे में अपनी
निष्पत्ति को - 'उत्तेजित मनुष्य
को स्वाद का / कोई अंदाज़ा नहीं होता' कहकर बड़े ही प्रभावशाली ढंग से निर्वचित करते
हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चीन की
पौराणिक कथा पर आधारित कविता 'मीनघुन' में वे मृत युवकों की आत्मा की संतुष्टि के
लिए सुन्दर युवती की लाश से शादी करने की विचित्र व विडंबना से भरी पृथा के कारण
समाज में पनपने वाले कुँवारी लड़कियों की हत्याओं के घृणित कारोबार के बारे में
उपेन्द्र चौहान करारा व्यंग्य करते हैं, - </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> '<span lang="HI">हमारा बेटा अगले जन्म में खुश रहे / इसके लिए जरूरी है कि हमें अच्छी बहू
मिले / और अच्छी बहू के लिए जरूरी है कि / लाश खूबसूरत हो, जवान हो / और सबसे अहम
बात है कि वह कुँआरी हो … आखिर हम उसकी मुँहमांगी कीमत दे रहे हैं! … पर लिपू,
कारोबार में क्या सिर्फ मुनाफ़ा देखा जाता है / और कुछ नहीं, कुछ भी नहीं!' </span><span lang="HI">बांगलादेश में घटी एक घटना पर, जिसमें बलात्कार की शिकार एक युवती जब अपने
उत्पीड़न का कोई सुबूत न दे पाई तो पुलिस ने उसे पीट - पीटकर मार डाला, उपेन्द्र
चौहान ने 'हसीना' जैसी बड़ी ही मार्मिक कविता लिखी है। इस कविता को सुनने पर हसीना
पर हुआ ज़ुल्म जैसे आँखों के सामने ही घटित हो रहा है, ऐसा प्रतीत होने लगता है।
उसकी वेदना की सजीव अभिव्यक्ति इन पंक्तियों में देखिए, - </span>'<span lang="HI">कोड़े की पोर में सट रहे हैं / मांस के
टुकड़े / छिटक रही हैं ख़ून की रेखाएँ / जैसे उसकी चीख से टपक रहा हो / यातना का
रक्त / यही न्याय है … और मर्द गद्गद! … ख़ुदा के बन्दों पर आरोप / ख़ुदा के आरोप से
बड़ा है … बहुत बड़ा … / मौला का न्याय … / सट … सट … सटाक … / छिलती चमड़ी … / नीली
धारियाँ … / ख़ून के क़तरे … / आह … आह … / बेसुध हसीना … / सौवें कोड़े के बाद /
सुस्त पड़े अंग - प्रत्यंग और तैर गई वह / सिर्फ अपने अंत की ओर ही नहीं … / ख़ुदा
के न्याय … / उन कोड़ों के अंत की ओर भी … !</span>'<span lang="HI"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अफ्रीका
में घाना के बोल्टा क्षेत्र में देवकोप के भय से लड़कियों को ओझाओं को सौंप दिए
जाने की त्रोकोशी नामक दुर्भाग्यपूर्ण परंपरा तथा उसकी शिकार होने वाली स्त्रियों
की मानसिक व शारीरिक यातनाओं का चित्रण करने वाली कविता 'त्रोकोशी' में उपेन्द्र
चौहान की अभिव्यक्ति अत्यन्त विचलित कर देने वाली होते हुए भी संघर्ष करने की
प्रेरणा देने वाली है, - 'तुम
कहीं भाग नहीं सकती / लोहे से अधिक मजबूत हैं / उनके बंधन / किसी भी यातना से कठिन
है / तुम्हारा जीवन / लोहे के बन्धन तोड़े नहीं काटे जाते हैं / …… वे तुम्हें
रोकना चाहते हैं / उन शब्दों में प्रवेश से / जो रचते हैं एक और दुनिया / जहाँ कोई
त्रोकोशी बन्द पड़े चाकू की तरह / खुलकर खड़ी हो सकती है।' उपेन्द्र चौहान
त्रोकोशी की त्रासदी को अफ्रीका तक ही सीमित नहीं मानते। शायद उनकी निगाह भारत की
देवदासी पृथा तक पर है। तभी तो उन्हें इस त्रासदी का विस्तार एशिया में भी दिखाई
देता है, - <span dir="RTL"></span><em><span dir="RTL"><span dir="RTL"></span>'</span></em><span dir="LTR"></span><span dir="LTR"></span>'यह किस्सा उतना ही नया है / जितना
पुराना / यह किस्सा उतना ही अफ्रीका में है / जितना एशिया में।' कहने का
तात्पर्य यही कि स्त्री के दमन और शोषण का यह किस्सा सार्वभौमिक एवं सार्वकालिक है
और बकौल उपेन्द्र चौहान, इसीलिए, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'पूरी दुनिया
में त्रोकोशियाँ अपने बच्चों को पिला रही हैं दूध<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">और कह रही हैं
- "बेटे! बड़े होकर कुछ याद मत करना </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">सिवा एक बेबस
माँ की यातना के!' <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">द्वितीय
विश्व युद्ध के समय जापान के नागासाकी व हिरोशिमा पर हुए परमाणु बम आक्रमण से
प्रभावित हुए क्षेत्र के लोगों की शारीरिक व मानसिक पीड़ाओं का मर्मस्पर्शी उल्लेख
करने वाली 'साका - माची' (प्रभावित शहर का चित्रण), 'क्लॉड ईथर्ली' (परमाणु बम
गिराने वाले की मन:स्थिति), 'हिबाकुशा' (परमाणु बम से प्रभावित व्यक्ति को दिया
जाने वाला प्रमाण - पत्र), 'जगुआर और मैनी', 'हिरोशिमा की नदी' जैसी अनेक
प्रभावशाली कविताएँ दरशाती हैं कि उपेन्द्र चौहान विश्व - व्यापी मानवीय चिन्ताओं
के कवि हैं। परमाणु - बम के उपयोग के विरुद्ध लिखी गई कविता 'फुकुहारा एइजि' में
उपेन्द्र चौहान अपनी चेतना के शिखर पर चढ़े दिखाई देते हैं, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'मेरी चिन्ता
पृथ्वी पर<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">तितली और
मनुष्य को बचाए रखने की है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ताकि धड़ - पकड़
का यह कौतुक कभी ख़त्म न हो …<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ख़त्म न हो यह
अतुलनीय सौन्दर्य!'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उपेन्द्र
चौहान की दृष्टि स्त्री के प्रति निहायत गैर - संवेदनशील व्यवहार दिखाने वाली
भारतीय व्यवस्था की तरफ भी जाती है। हम आए दिन अख़बारों में पढ़ते हैं कि राष्ट्रपति
या प्रधानमंत्री जैसे अति विशिष्ट व्यक्तियों के सड़क - आवागमन को सुविधाजनक व
सुरक्षित बनाने के लिए पुलिस घंटों ट्राफिक ब्लॉक कर किस तरह से आम जनता को हलेकान
होने के लिए मजबूर कर देती है। अपनी कविता 'रत्नाबाई काणेगावकर' में वे सता
प्रतिष्ठान द्वारा आम आदमी के ऊपर ढाए जाने वाले इसी ज़ुल्म की ओर संकेत करते हैं।
बिम्ब के रूप में यहाँ प्रधानमंत्री की यात्रा के रूट में फँसी प्रसव - पीड़ा से
कराहती एक स्त्री है, - 'हस्पताल का प्रवेश - द्वार दिख रहा है तो क्या /
अभी सुगबुगाना भी मना है / टैक्सी में बच्चा जन चुकी तो क्या / ख़ून से बुरी तरह
लथपथा गई है तो क्या / जान का ख़तरा है तो क्या / एक जान की ख़ातिर / देश की सारी
जानों के रखवाले का … काफ़िला निकल चुका तो क्या / जीवन और मृत्यु के बीच झूलते /
उल्टियाँ करती जच्चा को देखकर / पुलिस पसीज तो नहीं सकती न!' सरकारी महकमों
में बढ़ते जा रहे भ्रष्टाचार को उजागर करने वाली कविता 'लौटने लगे हैं लोग' में
उपेन्द्र चौहान बाढ़ - पीड़ितों के लिए किए जाने वाले राहत - कार्यों का सारा कच्चा
- चिट्ठा खोलते है। बाढ़ - पीड़ित गाँव में भ्रष्टाचार के विरुद्ध मुँह खोलना भी
गुनाह है और जिसने भी मुँह खोला उसने समझो अपनी शामत बुलाई। ऐसे ही व्हिसिलब्लोवर
बनने चले बेटे की जान पुलिस से छुड़ाने के लिए बाप द्वारा राहत में मिले पैसे भी
सिपाही को घूस में दे देता है, - 'हार
- पाछकर मुन्नर / थमाता है सिपाही जी को नोट / मुन्नर सोचता है / सी ओ साहब वाला
वापस किया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> /<span lang="HI"> सिपाही समझता है / साले ने
सलामी दी।' </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सत्ता - प्रतिष्ठान का निष्ठुर व्यवहार और
राजनीति का विभाजनकारी स्वरूप मनुष्यों को ही नहीं, प्रकृति तक को वेदना से भर
देता है। हमारे यहाँ देश के विभाजन पर बहुत कुछ लिखा गया है। किन्तु उपेन्द्र
चौहान ने संवेदना की जिस दृष्टि के साथ सीमा - रेखा पर बहती नदी की पीड़ा को अपनी
'नदी अब भी बहती है' शीर्षक कविता की इन पंक्तियों में अभिव्यक्त किया है, वह हमें
बहुत गहराई तक व्यथित कर देता है, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'यद्यपि अब भी
पुकारती है अपने बच्चों को </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">कि आओ! डुबी -
डुबी खेलो मेरे सीने पर </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">सीखो तैरना </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">उसे क्या पता
कि </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">उसकी आत्मा के
ठीक पास खींची गई है </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">दो देशों की
विभाजन - रेखा </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">जिसकी सुरक्षा
के लिए तैनात हैं लौह - संतरी!'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सक्रिय राजनीति में होने के कारण उपेन्द्र चौहान
की कविताओं में भारत के वर्तमान राजनीतिक परिदृश्य का अक्स उभरना ही था। 'पक रहा
है लोहा' कविता में उन्होंने राजनीतिक कार्यकर्ताओं की मौजूदा स्थिति का विश्लेषण
करते हुए राजनेताओं एवं कार्यकताओं के बीच के अन्तर्सम्बन्धों को बड़े ही यथार्थपरक
ढंग से उजागर किया है। यह काम शायद वही कवि कर सकता था जो राजनीति के भीतर धँसा
हो। हाशिए पर बैठा कवि इसे उतनी सूक्ष्मता से देख ही नहीं सकता, जितनी सूक्ष्मता
से उपेन्द्र चौहान ने देखा है। राजनेता के विकास के सच को उन्होंने इस कविता में बड़े
ही खरे - खरे शब्दों में नंगा किया है, - 'जो रुक गया वह नेता हो गया! जो झुक गया वह नेता हो गया! जिसने समझौता कर
लिया वह नेता हो गया! जिसने पक्षधरता छोड़ दी वह नेता हो गया! जो सत्य, धर्म और
ईमान छोड़ सकता है/ असल में वही हो सकता है नेता!' राजनेता अपने कार्यकताओं
को किस तरह से बरगलाता है, उनका इस्तेमाल करता है और उनके बल पर किस तरह से ऐश
करता है, इसका बड़ा सशक्त चित्रण हुआ है इस कविता में, - 'हर जगह लड़ रहे हैं
कार्यकर्ता / मर रहे हैं कार्यकर्ता / उनके ख़ून से अभी तक माटी में है ललाई / नेता
बन रहे ख़ून - सोख़्ता! ख़ून की लाली से अपने चेहरे पर / बिखेरे हैं रौनक!' लेकिन
यह सब देखने - समझने के बाद भी उपेन्द्र चौहान निराश नहीं है। उन्हें कार्यकताओं
के संघर्ष की सच्चाई पर भरोसा है। तभी तो वे कहते हैं, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">'लेकिन इधर सुनने में आ रहा है कि </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">इस ढलती उम्र में अभी तक </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">जो रह गए हैं केवल कार्यकर्ता </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">उन्हीं के संघर्ष से कहीं पक रहा है लोहा <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">और बन रहे हैं औज़ार </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">और हो रही है तैयारी किसी युद्ध की!'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुझे पूरी
उम्मीद है कि उपेन्द्र चौहान की कविताओं का यह संकलन लोगों को सिर्फ पसन्द ही नहीं
आएगा, उनके मन में कहीं न कहीं आज के हालातों को बदलने का एक विचार भी भरेगा। मुझे
यह भी विश्वास है कि उपेन्द्र चौहान जैसा जीवट व अन्तर्दृष्टि वाला कवि कभी भी
राजनीति व सता के दलदल में फँसकर अपने को खो नहीं देगा नहीं और अपनी कविताओं के
माध्यम से निरन्तर विचारों की रोशनी फैलाता रहेगा। विचार गुस्से से ज्यादा ख़तरनाक
होते हैं यह मानने वाला कवि, जब विचारों को हथियार बनाकर राजनीति में आगे बढ़ेगा तो
उससे कविता और राजनीति दोनों का अतिशय भला होगा। मेरी शुभेच्छा है कि कवि व
राजनीतिक कार्यकर्ता के रूप में उपेन्द्र चौहान के साथ ऐसा ही हो। <o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-90552199035356610872016-03-02T06:17:00.000+05:302016-03-12T13:01:47.343+05:30कविता के बहाने नवोत्थान की जद्दोजेहद (स्वर्गीय मानबहादुर सिंह की कविताओं पर लेख)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">'मैं ही गया कविता के पास/ अपने को तलाशता</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> - <span lang="HI">अपने खिलाफ/ कविता जैसा अपने को पाने!' जैसी बात कहने वाले मानबहादुर सिंह
की तरह की सृजननिष्ठता व स्पष्टवादिता काश सबके पास होती! संभवत: इस प्रकार की
आत्मालोचना व आत्मपरिवर्तन की चाहत ने ही उनकी कविता को हमेशा उनके व्यक्तित्व के
करीब रखा। जितने संघर्षशील इन्सान वे स्वयं थे, उतनी ही उनकी कविता भी। दोनों की
बुनावट और अर्थवत्ता में कोई अन्तर नहीं था। जब उनकी निर्मम हत्या का समाचार मिला,
उस समय मैं सुदूर केरल में था। उससे पहले लखनऊ या नैनीताल में रहते हुए भी कभी
उनसे मिलने का मौका नहीं मिला था। बस उनकी कुछेक कविताओं से ही रू - ब - रू हुआ
था। लेकिन किसी के बारे में एक मजबूत धारणा बना लेने के लिए वह काफी था। हाल ही
में जब उनके दो संग्रहों 'भूतग्रस्त' (अनामिका प्रकाशन, इलाहाबाद, 1985) व 'लेखपाल
तथा अन्य कविताएँ' (प्रकाशन संस्थान, नई दिल्ली, 1989) की कविताओं से आद्यन्त
गुजरने का मौका मिला, तो लगा कि जैसे एक बार फिर से देश के हज़ारों - हज़ार गाँवों
के यथार्थ से मेरा सामना हो रहा हो। वे गाँव की ज़मीन से गहराई से जुड़े हुए, उसकी
एक - एक कमज़ोरी से वाक़िफ़ और बिना किसी लाग - लपेट के गाँव की ही बोली - बानी से
सनी अपनी विशिष्ट भाषा में सब कुछ बड़े ही प्रभावी ढंग से कह जाने वाले कवि थे।
स्पष्टत: साहित्य के नामचीनों ने उन्हें वह दर्ज़ा नहीं दिया, जिसके वे हक़दार थे।
हो सकता है, उनका असमय अंत हो जाना भी इसका एक बड़ा कारण हो, क्योंकि वे बहुत कुछ
बिना कहे ही इस दुनिया से चले गए। यहाँ उनकी काव्य - अवधारणा के बारे में किंचित
विचार करते हुए उन्हें श्रद्धांजलि अर्पित किया जाना ही मेरा उद्देश्य है।<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> मानबहादुर
सिंह बुनियादी परिवर्तन में यक़ीन रखने वाले कवि थे। 'कविता के बहाने' जैसी उनकी
सुप्रसिद्ध लम्बी कविता उस पूरे परिप्रेक्ष्य को सामने रखती है, जिसमें उनके जैसा
संघर्षशील कवि उन्नीस सौ अस्सी के दशक में रचना - कर्म में निरत हो रहा था। यहाँ
कविता उस संघर्ष, उस साधना के, परिवर्तनकारी निमित्त के रूप में सामने आती है,
जिसकी समाज को बड़ी दरकार है। दुष्यन्त के 'सिर्फ़ हंगामा खड़ा करना मेरा मक़सद नहीं'
जैसे उद्देश्य को उन्होंने इस कविता की 'आंधी नहीं है मेरा लक्ष्य/ जमें विशाल
दरख्तों, मकानों, मीनारों को/ ढहाना ही नहीं है मेरा पक्ष/ मेरा पक्ष तो धूल धक्कड़
भरे/ उस उत्पात के पीछे उड़ता आ रहा/ वह बीज है, बरसात है, मैं हूँ' जैसी
पंक्तियों में और भी मजबूती के साथ अभिव्यक्त किया है। यह परिवर्तन की कामना कुछ
नया सृजित करने से जुड़ी हुई है। यहाँ मुक्तिबोध की तरह स्थापित गढ़ और मठ ढहाने की
इच्छा तो है, किन्तु दुर्गम पहाड़ों के उस पार जाने के बजाय, सदियों से स्थापित
जड़ता व अन्याय की विशालता को उजाड़ने के पश्चात इसी ज़मीन पर बरसात लाने की, नए
बीजों को अंकुरित कराने की, नई सृष्टि की स्थापना की इच्छा व संकल्प भी है। यहाँ
कवि स्वयं वह जल है, बीज है, जिससे नई सृष्टि का संचार होना है। मानबहादुर सिंह के
बारे में यही सुनने को मिलता है कि सिर्फ़ कवि के रूप में ही नहीं, स्वयं अग्रिम
पंक्ति में खड़े होकर सामाजिक परिवर्तन के लिए संघर्ष करने वाले व्यक्ति थे, अर्थात
अपनी कविता में उन्होंने वही कहा, जो करने के लिए वे स्वयं प्रयत्नशील थे।
उन्होंने इस कविता में वर्तमान काव्य जगत के उस चारित्रिक खोखलेपन की ओर भी इशारा
किया, जिसमें कहा कुछ जाता है और किया कुछ जाता है्। लेकिन निम्न पंक्तियों में इस
विश्वास एवं उम्मीद को भी दृढ़ता के साथ अभिव्यक्त किया कि चारों तरफ फैले उजाड़ के
बीच भी धरती पर नई फसल लहलहाने वाला बीज अवश्य पनपेगा - </span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">'भाषा
एक उजड़ी वाटिका सी दिख रही<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">किंतु
विश्वास है वह रख जायेगी<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">वह
बीज लघुतम<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">गिरी
सूखी पत्तियों के तले<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">माटी
की कोख में<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">फिर
से सजाने धरती का छिन्न बदन'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> 'कविता
के बहाने' मानबहादुर सिंह की एक ऐसी रचना है, जो आधुनिक कविता की अवधारणा को
स्पष्ट रूप से हमारे सामने लाती है। आधुनिक कविता केवल एक कलात्मक शब्द - सृष्टि
नहीं। वह केवल सौन्दर्य - वर्णन का निमित्त नहीं। वह जागरण का निमित्त है। वह
परिवर्तन के बीज बोने वाली है। वह संघर्ष का माध्यम है। वह प्रतिरोध की संरचना
करती है। वह धन - वैभव और ऐश्वर्य का बखान न करके अभाव और पीड़ा में डूबे यथार्थ को
सामने लाती है। 'नहीं मिली कविता मुझे श्रृंगार की तरह/ मिली है तन ढकने की जरूरत
जैसी' तथा 'मुझे नहीं मिली कविता मिठाई की तरह/ दोस्त की बारात में/ मैं ही गया
हूँ उसके पास/ फटेहाल भूखा प्यासा/ खेत से लौटा मजूर जैसे जाता है/ टुकड़ा भर
सूखी रोटी के पास ...' जैसी पंक्तियों के माध्यम से मानबहादुर आधुनिक कविता की इसी
प्रवृत्ति की ओर संकेत करते हैं। वे 'न ब्रूयात सत्यमप्रियं' के प्रचलित सिद्धान्त
को तोड़ते है। यथार्थ प्राय: अप्रिय होता है। सच कड़वा और कुरूप भी होता है। उसका
चेहरा घिनौना भी हो सकता है। वह जैसा भी है, सामने आना चाहिए, यही आधुनिक कविता का
लक्ष्य है। पारम्परिक भारतीय सौन्दर्य - शास्त्र में सामाजिक व सांस्कृतिक गंदगी
को ढककर रखने की प्रवृत्ति है। केवल 'सत्यं, शिवं, सुन्दरं' को ही केन्द्र में
रखने की इसी प्रवृत्ति ने ही हमारे जनमानस की सोच को यथार्थ से दूर कर दिया है।
उसे काल्पनिक लोक से जोड़ दिया है। साहित्य को आभिजात्य वर्ग तक ही सीमित कर दिया
है। हम बाहर से साफ़ - सुथरे बने रहने और अन्दर की गन्दगी को छिपाए रखने में
विश्वास करते है। हम अन्दर की भावनाओं को स्पष्ट रूप से व्यक्त नहीं करते। उन्हें
शमित करते हुए हम आडंबरपूर्ण एवं कृत्रिम बाह्य आचरण में ज्यादा प्रवृत्त होते
हैं। हम अपनी भावनाओं का आदर चाहते हैं, उन्हें दूसरों पर थोपना सामान्य व्यवहार
का पर्याय मानते हैं किन्तु दूसरे की भावनाओं का आदर करने में हम हमेशा हिचकिचाते
हैं। मानबहादुर सिंह इस परम्परा को तोड़कर आगे बढ़ने की बात करते हैं। 'भाषा ने बहुत
छिपाया है मनुष्य को/ उसी को उघारने बार बार/ कविता का द्वार खटखटाया है' कहकर वे
मनुष्य की असलियत को सामने लाना चाहते है। अपनी कविताओं में वे मनुष्य की उस
पाशविकता को पहचानने की कोशिश करते हैं, जो देवत्व की नकाब के पीछे छिपायी गई है।
जहाँ अन्याय को न्याय बताकर धर्माचरण के सिंहासन पर बिठा दिया जाता है तथा आदर्शों
की हरी घास दिखाकर बकरियों को दासता के बाड़े में कैद कर दिया गया है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><br /></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">भिन्न</span> - <span lang="HI">भिन्न काल के कवि ने काव्य</span> - <span lang="HI">रचना के उद्देश्य को अलग</span>
- <span lang="HI">अलग तरीके से आत्मसात करते रहे हैं। कभी कविता का उद्देश्य करुणा</span>,
<span lang="HI">दया</span>, <span lang="HI">प्रेम और वियोग को अभिव्यक्त करना रहा</span>,
<span lang="HI">कभी धर्म और भक्ति के मार्ग को प्रशस्त करना। कभी कविता ने मनुष्य को
युद्ध और वीरता के प्रदर्शन के लिए प्रेरित किया</span>, <span lang="HI">कभी उसे राष्ट्र</span>
- <span lang="HI">प्रेम से भर देने के लिए। लेकिन बीसवीं सदी के उत्तरार्ध की कविता
मानवीय त्रासदी की पहचान करने वाली</span>, <span lang="HI">यथार्थ की ज़मीन पर पाँव रखकर
चलने वाली तथा सामाजिक व राजनीतिक विसंगतियों के ख़िलाफ़ तनकर खड़ी होने वाली नज़र आती
है। वह परिवर्तन की लड़ाई लड़ने</span>, <span lang="HI">सता</span> - <span lang="HI">प्रतिष्ठान
के विद्रूप को उजागर करने तथा अन्याय से भिड़ने का साहस पैदा करती है। मानबहादुर सिंह
इसी तरह की कविता के एक सिपाही थे। उन्होंने</span> '<span lang="HI">कविता के बहाने</span>'
<span lang="HI">में बड़े ही सहज शब्दों में</span> '<span lang="HI">आखिर मेरा कहना गाँव
नगर खरभर बने/ अपनी चौकसी में हर खुरकन पर भौंक उठे/ कर्कश फूहड़ ही सही,/ सब
जगेंगे तो चोर डाकुओं के खिलाफ' कहकर अपनी काव्य - रचना के प्रतिरोधवादी उद्देश्य
को अभिव्यक्त किया। उनका लक्ष्य कविता के माध्यम से मनुष्य की अन्तश्चेतना को
जगाने और उसे परिवर्तन का निमित्त बना देने का था। उन्होंने इस लक्ष्य को</span> '<span lang="HI">मैं गया हूँ कविता के</span>/ <span lang="HI">ले आने फौलादी आंधी</span>/ <span lang="HI">जो मेरे भीतर से मुझे उखाड़</span>/ <span lang="HI">बीच चौराहे ला गाड़ दे</span>'
<span lang="HI">जैसी अपनी पंक्तियों में बखूबी स्पष्ट किया। खुद को अपने भीतर से
उखाड़कर कर चौराहे पर गड़वा देने की उनकी यह आकांक्षा वैसी ही थी, जैसी कभी कबीर ने
'कबिरा खड़ा बज़ार में लिए लुकाठी हाथ' कहकर चरितार्थ भी की थी। सामाजिक संघर्ष की
इस तरह ही इच्छा तभी पैदा होती है, जब आत्मोत्सर्ग की भावना प्रबल होती है।
मानबहादुर सिंह ने तो इस संघर्षमय आत्मोत्थान में अपना जीवनोत्सर्ग भी कर दिया। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">आत्मान्वेषण की राह पर निकलने
वाले मनुष्य को सबसे पहले पारम्परिक ज्ञान व अर्जित विचारों के विरुद्ध मन में
उठने वाले प्रश्नचिन्हों से जूझना पड़ता है। जब उसे यथार्थ का बोध बेचैन करने लगता है,
तब वह उन प्रश्नों का शमन न करके उन पर गहराई से विचार करता हैं और वैचारिक कसौटी
पर खरी न उतरने वाली मान्यताओं के ख़िलाफ़ खड़ा हो जाता है। उसका यह नवबोध सदियों से स्थापित
ज्ञान अथवा प्रचलित क़िताबी ज्ञान की व्यर्थता को उजागर करने लगता है। नवचेतना से लबरेज़
ऐसा व्यक्ति विसंगतियों के विरुद्ध संघर्षरत हो जाता है। मानबहादुर सिंह की
ज्यादातर कविताएँ विद्रोही तेवर अख़्तियार करती हुई ऐसे ही नवबोध को स्थापित करती नज़र
आती है। उनकी</span> '<span lang="HI">कुँचने में ठिठका कौर</span>' <span lang="HI">कविता
में इसी प्रकार के नवबोध की प्रखरता है। उसमें भूख से व्याकुल पिता को चोरी के इलज़ाम
में ठाकुर द्वारा पीटे जाने पर उसका बेटा परसादी अन्याय के ख़िलाफ़ तनकर खड़े होने के
लिए उनसे तर्क करता है। किन्तु पिता जो सवाल उठाते हैं</span>, <span lang="HI">परसादी
के पास उनका जबाब नहीं होता है। परसादी अपने क़िताबी ज्ञान को कोसता है। सामाजिक यथार्थ
से कटी हुई शिक्षा की वर्तमान प्रणाली पर प्रश्नचिन्ह लगाते हुए मानबहादुर सिंह परसादी
की मन</span>:<span lang="HI">स्थिति को व्यक्त करते हुए कहते है</span>, - '<span lang="HI">परसादी का सोचना रह रह/ फक से कट जाता/ फिर तिलमिला सोचता - / इन किताबों
में वह क्यों नहीं लिखा गया/ जो बप्पा पूछ रहे हैं/ जो लिखा गया वह किनके सवालों
का जवाब है</span>?' <span lang="HI">बात यहीं नहीं ख़त्म होती। यह कविता परम्परागत अन्याय
को बर्दाश्त करते चले आ रहे पिता व शिक्षित एवं अन्याय का विरोध करने को तत्पर पुत्र
के बीच के वैचारिक द्वन्द्व को उस मुकाम तक ले जाती है</span>, <span lang="HI">जहाँ
परसादी खुलेआम अपनी शिक्षा को अपने साथ हुआ एक धोखा घोषित कर देता है</span>, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">"<span lang="HI">नहीं बप्पा मैंने खूब पढ़ समझ लिया<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इनमें
छिपाये गये हैं बहुत सारे जहरीले र्इमान<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जिससे
हमारी जेहन का वह जीवित विचार मर जाता है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">जो
हर चीज के षड़यंत्र को समझने की ताकत रखता है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसी
जहर को पिलाने की खातिर<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लगता
है हमारी दो पैसे फीस माफ कर दी गई है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">यह
तो गुड़ लपेट मुँह को लगाम पकड़ाना है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">अब
क्या होगा पढ़ के ऐसा अज्ञान<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">क्या
होगा बप्पा ....</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
?"<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">मानबहादुर सिंह अपनी कविता</span>
'<span lang="HI">लकड़हारिन लड़की और बालदिवस' में भी भारतीय शिक्षा - प्रणाली पर
चुटकी लेते हैं। वे इसमें 'पाठशाला में लड़के और बालक जवाहर का/ पाठ रट रहे होंगे/
अंग्रेजी की नकल और हिन्दी का/ व्याकरण लिख रहे होंगे/ वहाँ .... बाल दिवस की
गोष्ठियाँ/ भोजन के बाद अब विचार खा रही होंगी' कहकर हमारी विवेकशून्यता की ओर ले
जाने वाली रट्टामार पढ़ाई - लिखाई व पारम्परिक तौर पर परोसे जाने वाले बासी ज्ञान
के अर्जन की प्रणाली पर प्रश्नचिन्ह लगाते हैं। भोजन के बाद विचार खाने की बात
कहकर वे शायद यही इशारा करते हैं कि यहाँ निरा दोमुहापन है, धोखा है, छलावा है।
यहाँ सिर्फ़ एक किस्म की वैचारिक जुगाली होती है। इसीलिए यहाँ कोई भी विचार
परिवर्तन का कारक नहीं बनता। इस प्रकार की वैचारिकता यथार्थ से दूर है और लोगों को
कभी भी स्थायी रूप से प्रेरित अथवा उद्वेलित नहीं कर पाती। आज कितना कुछ लिखा जा
रहा है, समाज की विसंगतियों के ऊपर, राजनीतिक विद्रूप के ऊपर, गरीबी एवं
भ्रष्टाचार के ऊपर, लेकिन इनमें से किसी के भी ऊपर जरा - सा भी डेन्ट नहीं लग रहा,
कहीं कुछ असर नहीं हो रहा। सब कुछ निरर्थक - सा, केवल एक वैचारिक विलास - सा ही
लगता है। मानबहादुर सिंह 'बसंत आया है' कविता में इसी ओर इशारा करते हुए कहते हैं: </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">'आखिर
वह बसंत जो ठूँठों में<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आग
बो सकता है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">फगुनहटी
धूलि में गुलाबी यादें बिखेर सकता है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इस
आदमी में कुछ नहीं चौंकाता</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">?'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">आज हर तरफ स्वार्थ का बोलबाला
है। जो चीज़ मुझे फ़ायदा पहुँचाए वही अच्छी</span>, <span lang="HI">बाकी सब खराब है। सामाजिक
आचार</span> - <span lang="HI">व्यवहार एवं राजनीतिक आंदोलन इसी नीति पर आकर टिक गए हैं।
भावनात्मक मुद्दों को लेकर बड़े - बड़े आंदोलन खड़े हो जाते हैं। दंगे - फसाद मचते
हैं। भाषा, बोली, जातीय आरक्षण आदि को लेकर आसानी से चक्का जाम होता है। गरीबी,
भुखमरी, संवैधानिक अधिकारों व विकास के मौलिक मुद्दों, मसलन शिक्षा, स्वास्थ्य,
आवास, पेयजल, स्वच्छता आदि को लेकर मुश्किल से ही कोई राजनीतिक आंदोलन जन्म लेता
है। संभवत: सामूहिक लाभ के बजाय व्यक्तिगत लाभ लोगों को ज्यादा आकर्षित करने लगा
है। इस तरह की व्यवस्था में चापलूसी सबसे बड़ा हथियार है। नेताओं को वही मुद्दे
पसन्द हैं, जो भीड़ जुटाएँ। वे हमेशा भीड़ से घिरे रहना चाहते हैं। लोग भी अपने
स्वार्थ में लक्ष्यविहीन भीड़ का हिस्सा बनने को तैयार है। छोटा नेता, बड़े नेता के
सिद्धान्तों पर नहीं चलना चाहता, वह उसकी चापलूसी करके ऊपर उठना चाहता है। छोटा
अफ़सर, बड़े अफ़सर को अपनी मेहनत और काबिलियत से रिझाने के बजाय, उसकी जी - हुज़ूरी और
अनर्गल प्रशंसा करके ऊपर बढ़ना चाहता है। नवोदित रचनाकार श्रेष्ठ नवलेखन में तल्लीन
होने के बजाय किसी बड़े साहित्यकार की कृपादृष्टि के सहारे ही प्रसिद्धि के शिखर पर
चढ़ जाना चाहता है। मानबहादुर सिंह ने अपनी 'बड़कू उपधिया' कविता में 'लोग कोई बात
अपने दिमाग से थोड़े सोचते हैं/ वे तो भीड़ की वाह वाह सूँघते/ कुत्ते की तरह पूँछ
दबाये/ कौरे की लालच में किसी के भी पीछे हो लेते हैं' कहकर समाज की इसी अधोगामी
प्रवृति को बखूबी अभिव्यक्त किया है। इसी प्रकार स्वार्थी प्रवृत्ति वाले
प्रभावहीन रचनाकारों को उन्होंने अपनी 'चापलूस' कविता में 'तुम्हारे मुँह में
उसकी थूक भरी हँसी/ झर रही है/ जैसे चाट तुम्हारी जबान/ ऐसी बुजदिल भाषा जन रही
है/ जिसे गोद में लिए कविता/ शर्म से गड़ गयी है' कहकर बड़े ही कठोर शब्दों में
लताड़ा है। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> मानबहादुर
सिंह की कविता 'लेखपाल' बड़े उद्देश्यों एवं आशयों को लेकर लिखी गई एक ऐसी लम्बी
कविता है, जो सीधे - सीधे आज की लोकशाही एवं राजनीतिक - प्रशासनिक व्यवस्था को
कटघरे में खड़ा करती है। इस कविता में वे 'होते टैगोर तो मैं जरूर कहता/ कि वैसे ही
देश में बहुत सारे ईश्वर हैं/ देश को भी एक और ईश्वर मत बनाओ/ नहीं तो राष्ट्रगान
गाता हुआ कोई/ हिटलर में बदल जाएगा/ और सारी दुनिया भवबाधा पार कर जाएगी' कहकर उन
राष्ट्रवादियों के प्रति लोगों को सचेत करते हैं, जो देशहित को सर्वोपरि बताते
हैं, राष्ट्रभक्ति को ही साधना बताते हैं, लेकिन देश की आम जनता के अधिकारों एवं
उनकी तकलीफ़ों को तुच्छ समझते हैं और उनके साथ किसी शोषक अथवा आततायी जैसा ही
व्यवहार करते हैं। यदि जनता खुशहाल नहीं है तो वह राष्ट्र पर गर्व कैसे कर सकती
है? यदि लोगों के सामने राष्ट्र की कोई अवास्तविक छवि निर्मित की जाती है और वे
देशप्रेम के छलावे में भ्रमित होकर सच्चाई को स्वीकारना बन्द कर देते हैं अथवा यथार्थ
का सामना करने से मुँह मोड़ लेते हैं, तो ऐसे में लोकचेतना का विकास रुक जाना तय
है। मानबहादुर सिंह ने लोकतंत्र की इसी दुरावस्था का चित्रण करते हुए 'लेखपाल' में
कहा है, - 'जब भी किसी झूठ को भजन बनाया जायेगा/ लोग अपनी फूटी किस्मत पर/ दूसरों
की मूर्खता गाकर भीख ही तो मांगेंगे</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">?' <span lang="HI">निश्चित ही ये पंक्तियाँ
रघुबीर सहाय की</span> '<span lang="HI">फटा सुथन्ना पहने जिसके गुन हरचरना गाता है</span>'
<span lang="HI">जैसी सुप्रसिद्ध पंक्तियों से कम प्रभावी नहीं हैं। इस कविता का लेखपाल
भारत की समूची नौकरशाही का प्रतीक है। हमारा संविधान इस नौकरशाही को संरक्षण देता है।
इस संरक्षण का फायदा उठाकर तमाम नौकरशाह मनमाना आचरण करते हैं और लोगों के साथ तरह</span>
- <span lang="HI">तरह का अन्याय करते हैं। मानबहादुर सिंह ने 'क्या कोई नहीं देख
रहा/ महान और पवित्र और विद्वान संविधान से निकली</span>/<span lang="HI"> हाई स्कूल
पास लेखपाल की कलम</span>?' <span lang="HI">कहकर इसी विडंबना की ओर इशारा किया है। उनका
तात्पर्य स्पष्ट है। यदि संविधान लोगों को न्याय नहीं दिला सकता</span>, <span lang="HI">उनके अधिकारों का संरक्षित नहीं कर सकता</span>, <span lang="HI">तो उसकी पूजा
करना व्यर्थ है। यही बात कविता पर भी लागू हो सकती है। यदि कविता संघर्ष की चेतना नहीं
जगा सकती</span>, <span lang="HI">यथार्थ का सामना करने का साहस नहीं पैदा करती</span>,
<span lang="HI">तो उसका रचा जाना बेकार है। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">परम्परा से जुड़ाव वहीं तक
ठीक है</span>, <span lang="HI">जहाँ तक वह मनुष्य को जड़ता से बचाए रखे। यदि परम्परा
से जुड़कर मनुष्य सोचना ही बन्द कर दे और यही मान बैठे कि जो ज्ञान और विवेक उसे परम्परा
से मिला है</span>, <span lang="HI">वही सब कुछ है</span>, <span lang="HI">वही एकमात्र
अभीष्ट है</span>, <span lang="HI">उसी के सहारे सब कुछ साध्य है</span>, <span lang="HI">तो मानव</span> - <span lang="HI">चेतना विनाश की ओर अग्रसर हो जाएगी। मानबहादुर
सिंह ने अपनी</span> '<span lang="HI">आत्महंता</span>' <span lang="HI">कविता में</span>
'<span lang="HI">मिट्टी के इतने करीब होना कि मन में दीमक लग जाएँ</span>/ <span lang="HI">कहाँ तक मुनासिब है</span>?' <span lang="HI">कहकर बड़ी खूबसूरती के साथ इस प्रवृत्ति
की ओर संकेत किया है। वे मानव</span> - <span lang="HI">चेतना का खुला विकास होते देखना
चाहते थे। जड़ता कभी भी हमें भविष्य की चुनौतियों का सामना करने की राह नहीं दिखा सकती।
मिट्टी किसी भी अंकुर का पोषण कर सकती है। लेकिन उस अंकुर का विकास एक हरे</span>
- <span lang="HI">भरे उपयोगी वृक्ष के रूप में तभी हो सकता है</span>, <span lang="HI">जब वह खुली हवा में बढ़े और फैले</span>, <span lang="HI">निरन्तर पल्लवित और
पुष्पित हो</span>, <span lang="HI">फलदार बने। मनुष्य की चेतना का विकास भी वृक्ष की
मानिन्द ही होता है। वह परम्परा से गुण प्राप्त करती है</span>, <span lang="HI">पोषण
प्राप्त करती है</span>, <span lang="HI">किन्तु अपने लिए जरूरी ऑक्सीज़न व ऊष्मा विचारों
एवं भावों के आकाश से मुक्त रूप से ग्रहण करती है और अपनी अवधारणाओं को निर्मित करती
है। जहाँ वैचारिक विकास के लिए मुक्त आकाश नहीं मिलता वहाँ संकीर्णता एवं रूढ़िवादिता
पनपती है।</span> '<span lang="HI">बिल्लू सिंह प्रधान की दातौन</span>' <span lang="HI">शीर्षक कविता में</span> '<span lang="HI">जब भी कोई खुला हुआ आदमी चहकता है</span>/
<span lang="HI">मन की सारी खिडकियाँ</span>/ <span lang="HI">उसके आगे खुल ही जाती
हैं</span>/ <span lang="HI">चारों तरफ बिछ जाते हैं खेल के मैदान</span>/ <span lang="HI">जिस पर क्षण के नन्हे ठुनकते पांव</span>/ <span lang="HI">वक्त को गेंद
के मानिन्द उछालने लगते हैं</span>' <span lang="HI">कहकर मानबहादुर सिंह ने मानवीय
चेतना के इसी मुक्त विकास की श्रेष्ठता को प्रतिपादित किया है।</span> <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">परिवर्तन की चेतना जगाना
ही मानबहादुर सिंह की कविताई का मूल उदेश्य था। लेकिन वे यह परिवर्तन हिंसा के जरिए
नहीं</span>, <span lang="HI">श्रम</span> - <span lang="HI">क्रांति के जरिए लाना चाहते
थे। व्यक्ति वह श्रम करे</span>, <span lang="HI">जिससे निर्माण हो और जीवन को गति मिले।
वह रोशनी खोजे</span>, <span lang="HI">जो मनुष्य को सही रास्ते पर ले जाए।</span> '<span lang="HI">लेखपाल</span>' <span lang="HI">में</span> '<span lang="HI">तलवार को कुल्हाड़ी
बनाने की कोशिश/ आँख है जो ज़िन्दगी को राह देती है' कहकर उन्होंने अपनी इसी
अवधारणा की पुष्टि की। 'लड़की जो आग ढोती है' शीर्षक कविता में जब उन्होंने 'अपनी
उँगलियों के पोरों में अकड़े शब्द फोड़ती हुई/ कहाँ छिटकाती हो वह कविता/ जो
अँगडाई लेती वेदनाओं के फण पर/ मणि की दीप्ति बिखराती हो</span>?' <span lang="HI">कहा</span>,
<span lang="HI">तब भी अपनी इसी धारणा को स्पष्ट किया। उनकी इन काव्य</span> - <span lang="HI">पंक्तियों में अद्भुत बिम्बात्मकता है। शब्दों का लड़की की उँगलियों के पोरों
में अकड़ जाना और उँगलियों के फोड़े जाने में उन शब्दों की अवमुक्ति होते महसूस करना
निश्चित ही एक अत्यन्त आकर्षक एवं अभिनव व्यंजना है। लड़की अपनी सामान्य गतिविधियों
के जरिए जैसे काव्य</span> - <span lang="HI">रचना करती फिर रही हो। उसकी सहज संरचित
कविता वेदनाओं के फण पर अँगड़ाई लेती है। वेदनाओं का वह फण मणियुक्त है</span>, <span lang="HI">जो चारों तरफ रोशनी फैला सकता है। मानबहादुर सिंह इन पंक्तियों के माध्यम से
यही स्पष्ट करना चाहते हैं कि जब कविता में जीवन की साधारणता समाहित होती है</span>,
<span lang="HI">तभी वह असाधारण कविता बनती है। ऐसी कविता विषैली वेदनाओं के कालिया नाग
को भी नियंत्रित कर सकती है। वह उसके फण पर कृष्ण की तरह विलास कर सकती है। उसकी नागमणि
को बाहर निकालकर दुनिया को नई रोशनी दे सकती है। निश्चित ही इस प्रकार की श्रेष्ठ काव्य</span>
- <span lang="HI">पंक्तियाँ यह सिद्ध करती हैं कि मानबहादुर सिंह अपने समय के एक विशिष्ट
कवि थे</span>, <span lang="HI">जिन्हें असमय ही हमसे छीन लिया गया और उन्हें साहित्य
में वह स्थान नहीं मिल पाया</span>, <span lang="HI">जिसके वे वास्तव में हक़दार थे। उनके
साथ वैसा ही हुआ</span>, <span lang="HI">जैसा उन्होंने</span> '<span lang="HI">लकड़हारिन
लड़की और बालदिवस</span>' <span lang="HI">में खुद कहा</span>, - '<span lang="HI">किसी
पंछी के बैठने से बाँस की चोटी/ थोड़ा लचक जाती है/ चिहुँक कर पखने फड़का फिर उड़
जाती है।</span>'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">मानबहादुर सिंह ने रचनाकारों
को हमेशा संघर्ष करने के लिए उत्प्रेरित किया।</span> '<span lang="HI">प्रेमचन्द</span>
'<span lang="HI">पूस की रात</span>' <span lang="HI">कविता में उनका यह आह्वान चरम पर
दिखाई देता है। इस कविता में वे</span> '<span lang="HI">हलकू के अलाव की बुझती आग
को/ हे कलमकारो,/ अपनी कलम में भर</span> - <span lang="HI">आज के खून में रंग/ कल
की गुनगुनी सुबह उगा लो/ सबको जगा लो/ ’पूस की रात’ लिए/ धनपतियों को मारने को/ उनमें
ही प्रेमचन्द हजारों हजार हैं ...' कहकर वह अलख जगाने का काम करते हैं, जो
प्रेमचन्द की थाती सँभालने का दावा करने वाले बहुत से रचनाकारों में नहीं दिखाई
देती। उनकी सोच का फलक बहुत व्यापक था। उनके ध्येय में उदात्तता प्रबल थी। 'सरपत'
कविता में वे अपने जीवन की कामना को जब 'मुझे काटो</span> - <span lang="HI">मैं नये
- नये कल्लों में फूटूँगा/ मुझे जलाओ</span> - <span lang="HI">सावन का हरा आतिश बन
छूटूँगा/ मैं माटी का मन हूँ</span> - <span lang="HI">मैं जन हूँ ...' जैसे शब्दों
में व्यक्त करते हैं तो बिल्कुल एक जनक्रांति के प्रणेता बने नज़र आते हैं। स्पष्ट
दिखता है कि उनमें शहादत का भाव भरा हुआ था। उनकी तमाम कविताएँ इस बात की सनद हैं
कि वे सचमुच 'माटी का मन' थे। 'जन' तो वे थे ही। नवसृजन ही उनकी अन्तर्दृष्टि थी।
नवोत्थान ही उनका संकल्प था। उनका यह आशय भी क्रांतिवाहक था कि नए - नए कल्ले पेड़
को काटने ही पर ही फूटेंगे। वनस्पतियों में सावन की हरियाली का विस्फोट उनके गर्मी
की आग में झुलस जाने के बाद ही होगा। उन्हें विश्वास था कि जहाँ अदम्य साहस और
जीवंतता होती है, वहाँ हर तरह के अभाव के बीच भी पुनर्सृष्टि संभव हो ही जाती है।
'सरपत' की इन पंक्तियों में वे इसी आत्मविश्वास को प्रकट करने वाले क्रांतिदूत
बनकर सामने आए, -<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">'कहीं
माटी कटती हो बहती हो<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">मुझे
रोप दो<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सहस्त्र
- सहस्त्र अंगुलियों से <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">धरती
की छाती कस लूँगा<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बालू
से भी जीवन रस लूँगा ...'<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">कविता में जिज्ञासा</span>,
<span lang="HI">जिजीविषा</span>, <span lang="HI">जनचेतना</span>, <span lang="HI">परिवर्तन
की लालसा</span>, <span lang="HI">आत्मोत्सर्ग की भावना</span>, <span lang="HI">नवसृजन
का लक्ष्य यह सब कुछ एक साथ सँजोने वाले कवि थे मानबहादुर सिंह। वे माटी की गंध पहचानते
थे। लेकिन वे उसकी कमियों व कमजोरियों के बारे में भी अच्छी तरह से जानते थे। ग्रामीण
समाज की विसंगतियों को वे बखूबी पहचानते थे और उन्होंने एक</span> - <span lang="HI">एक कर उन्हें अपने निशाने पर लिया। उनकी भाषा न सिर्फ़ ज़मीन से जुड़ी हुई थी</span>,
<span lang="HI">बल्कि उसमें ग्रामीण बोली के अनेक शब्दों के अभिनव प्रयोग से उन्होंने
जादुई ताक़त भी पैदा की। उनकी अधिकांश कविताओं में कहानियों जैसा कथा</span> - <span lang="HI">तत्व विद्यमान है। उनमें ग्रामीण परिवेश से जुड़े तरह</span> - <span lang="HI">तरह के पात्र हैं</span>, <span lang="HI">जिनका पोर्ट्रेट उन्होंने कुछ इस खूबी
के साथ खींचा है कि सारी सामाजिक व वैचारिक विषमता व जड़ता पूरी तरह से उजागर हो जाती
है। गाँव की विषम सामाजिक व आर्थिक स्थितियों पर उन्होंने सीधा निशाना साधा है और सभी
कुछ बिना किसी दुराव</span> - <span lang="HI">छिपाव के अभिव्यक्त किया है</span>, <span lang="HI">जिस पर अलग से विस्तृत चर्चा की जा सकती है। यह कहना गलत न होगा कि उनकी कविताओं
में समशेर बहादुर सिंह व केदारनाथ अग्रवाल जैसे पूर्ववर्ती कवियों की तरह की प्रबल
सामाजिक चेतना</span>, <span lang="HI">नागार्जुन अथवा धूमिल जैसी ग्रामीण यथार्थ से
टकराने वाली जनोन्मुख संघर्षशीलता</span>, <span lang="HI">केदारनाथ सिंह एवं रघुबीर
सहाय जैसे समकालीन वरिष्ठ कवियों के जैसी राजनीतिक चिन्तनशीलता</span>, <span lang="HI">सभी कुछ एक साथ समाहित दिखाई पड़ता है। निश्चित ही मानबहादुर सिंह की कविताओं
का सही रूप में साहित्यिक व सामाजिक मूल्यांकन किया जाना अभी बाकी है। उन्होंने कविता
के बहाने ग्रामीण समाज की जिन विसंगतियों पर उँगली उठाई</span>, <span lang="HI">जिन
नासूरों की पीड़ा को अभिव्यक्त किया</span>, <span lang="HI">जिस परिवर्तन की लड़ाई लड़ने
का आह्वान किया और जिस नवोत्थान का सपना देखा</span>, <span lang="HI">वह सब उनकी असमय
मृत्यु के कारण अधूरा ही रह गया। गाँव की समस्याएँ आज भी ज्यों की त्यों हैं। बल्कि
वे कुछ मायनों में और भी विषम हुई हैं। ऐसे में मानबहादुर सिंह की कविताएँ आज और भी
ज्यादा प्रासंगिक लगती हैं। मुझे विश्वास है कि बलात काट दी गई उनकी काव्य</span>
- <span lang="HI">चेतना नई पीढ़ी के माध्यम से कविता के नए</span> - <span lang="HI">नए
कल्लों के रूप में फूटेगी और वेदनाओं के फण पर अँगड़ाई लेती हुई अपनी मणि</span> - <span lang="HI">दीप्ति एक लंबे समय तक चारों तरफ फैलाती रहेगी। </span><o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-12974342440251036942016-03-02T05:38:00.002+05:302016-03-02T05:38:43.351+05:30शिवमूर्ति की कथा - यात्रा में नया मोड़ <div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">शिवमूर्ति समकालीन हिन्दी साहित्य के ऐसे विरल कथाकार हैं,
जो गाँव, गरीब व स्त्री के उस यथार्थ के आख्यान रचते हैं, जहाँ तक दूसरों की दृष्टि
कम ही पहुँचती है। यह यथार्थ सिर्फ़ उनकी कहानियों के कथानक अथवा घटनाक्रम में ही नहीं
समाहित होता, बल्कि उनकी भाषा, उनके पात्रों के चरित्र, उनके संवाद, हर जगह झलकता है।<b><span lang="HI"> </span></b></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">वे अपनी कहानियों में<b> </b>ग्रामीण समाज<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">को<b><span lang="HI"> </span></b></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">उतने ही बेडौल, उतने ही कुरूप, उतने ही खुरदरे, उतने
ही वीभत्स रूप में चित्रित करते हैं, जितना वह<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">वास्तव में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">
है। इसके लिए वे अपने अनुभव के आधार पर विषय - वस्तु चुनते हैं, सावधानी के साथ
पात्रों का चुनाव करते हैं, उनकी भाषा - बोली - संवादों को सहज रूप में अपनाते
हैं। वे चरित्रों को कल्पना का जामा पहनाकर न तो उन्हें महिमामंडित करते हैं और न
ही उन्हें खलनायक बनाने का प्रयास करते हैं। वे उन्हें स्वाभाविक रूप में सारी
अच्छाइयों - बुराइयों के साथ अपनी कथा में पिरोते हैं। तभी तो उनकी कहानियाँ पढ़ते
समय हमें ऐसा लगता है, जैसे हम अपने ही गाँव के दलितों - पिछड़ों के किसी टोले का
कोई दृश्य सजीव रूप में सामने घटित होते देख रहे </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">हों।
हाँलाकि शिवमूर्ति की कहानियों केवल दलित व पिछड़ों की चिन्ता नहीं है। न वे केवल दलितों
के सरोकारों की बात करते हैं और न ही गैर - दलितों के वर्चस्व अथवा सामुदायिक असमानता
की बात करते हैं। उनके सरोकार सभी जातियों - समुदायों के गरीबों से जुड़े हैं। इसीलिए
प्रचलित अर्थ में उनके लेखन को दलित विमर्श का हिस्सा नहीं माना जाता। उनके लेखन में
वर्गीय चिन्ता प्रबल है। उसमें नारीवाद प्रबल है, हाँलाकि शिवमूर्ति ने कभी अपने को
नारीवादी नहीं कहा है। किन्तु यह वास्तविकता है कि </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">उनकी अधिकांश कहानियों<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">के </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">केन्द्र में स्त्री ही होती है, क्योंकि संभवत: आज के
आधुनिकता व उत्तर आधुनिकता के बीच झूल</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">ने</span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> शहरी वातावरण की तुलना में, ग्रामीण परिवेश में जीने
वाली गरीब व निरन्तर प्रताड़ित की जा रही स्त्री की मध्ययुगीन स्थिति ही उन्हें
सबसे ज्यादा चिन्तित करती है। इन्हीं सब विशेषताओं के कारण ही केवल दसेक कहानियाँ
लिखने के बावजूद शिवमूर्ति आज हिन्दी के सर्वश्रेष्ठ कथाकारों में गिने जाते हैं। </span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> </span><b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span></b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">शिवमूर्ति की कोई भी नई कहानी आना, साहित्य - जगत के लिए एक आकर्षक घटना
होती है, जिसकी चर्चा हर जगह होना स्वाभाविक होता है। ऐसे में जब लगभग तीन साल के
अंतराल के बाद अभी उनकी नई कहानी, ‘कुच्ची का कानून’ प्रतिष्ठित साहित्यिक पत्रिका
‘तद्भव’ के ताजा अंक में छपी, तो इसने सहज रूप मेरा ध्यान अपनी ओर खींचा। मैं पहले
भी शिवमूर्ति की कहानियों पर लिख चुका हूँ, किसी आलोचकीय ज्ञान के आधार पर नहीं,
पूर्णतया<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> पाठकीय विवेक के साथ, जिसकी कि आज मुझे बड़ी आवश्यकता
लगती है। अपने उसी पाठकीय विवेक के साथ जब मैंने उनकी<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">यह नई कहानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;">
‘कुच्ची का कानून’ प</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">ढ़ी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> तो लगा
कि शिवमूर्ति की यह कहानी एकदम अलग है। सच पूछा जाय कि पहले तो एक झटका - सा लगा
कि कहीं शिवमूर्ति भी इस कहानी के माध्यम से अखिलेश की तरह यथार्थ की सीढ़ियाँ चढ़ते
- चढ़ते काल्पनिकता के सहारे अपने आदर्शों
का एक नया संसार रचने की तरफ तो नहीं बढ़ चले हैं।<b> </b></span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">लगभग तीन वर्ष पहले आई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> अखिलेश की नई कहानी ‘श्रंखला’ कहानी में ऐसी काल्पनिकता का अकल्पित किन्तु
सुखद विस्तार मुझे दिखा था, जो उनकी ‘वजूद’, ‘यक्षगान’ व ‘ग्रहण’ जैसी यथार्थपरक
कहानियों से काफी भिन्न था। लेकिन जब मैंने ‘कुच्ची का कानून’ का अंत पढ़ा और पूरी
कहानी के घटनाक्रम पर फिर से विचार किया, तो लगा कि नहीं, इस कहानी में सृजित</span><b><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span></b><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;">किया गया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold;"> स्त्री का नया विद्रोही चेहरा तथा शहरों से गाँवों की
तरफ विस्तारित हो रहा स्त्री - चेतना का नया स्वरूप कहीं से भी केवल एक आदर्श -
प्रेरित कल्पना नहीं है, बल्कि वह उस यथार्थ के काफी निकट है, जो हमारे गाँवों में
आज वाकई में मौजूद है, भले ही सर्वव्यापी न हो। यह प्रेमचन्द के आदर्शोन्मुख
यथार्थवाद की तरफ की वापसी का कदम नहीं है। आलोचक </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">सूरज
पालीवाल ‘हमारे समय की कहानियाँ’
(बहुवचन 37; अप्रैल – जून 2013) में लिखते है, - ‘कहानी अपने समय को रचने की कला
है। समय कहानी का मूलाधार है। कहानी अपने समय की धुरी पर ही सचाई को बयान करती है।’
‘कुच्ची का कानून’ इस सिद्धान्त पर खरी उतरने वाली समकालीन समय के यथार्थ की कहानी
है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> स्त्री के संघर्ष को शिवमूर्ति अपनी कहानियों
में हमेशा ही आगे रखते हैं, बाकी सभी कुछ गौण एवं आनुषांगिक रहता है। चाहे वह ‘तिरिया
चरित्तर’ की विमली हो, ‘अकालदंड’ की सुरजी हो या ‘कसाईबाड़ा’ की शनिचरी हो, हर जगह नारी
- अस्मिता की लड़ाई है, वह भी अति साधारण एवं गरीब तथा लाचार स्त्री - पात्रों के माध्यम
से। इस लड़ाई में प्राय: स्त्री की हारती हुई ही दिखाई देती है, किन्तु कहानी पाठकों
मन में संवेदना का उबाल जगाने का अपना काम कर जाती है। वह स्त्री की विमुक्ति की छटपटाहट
को बड़े ही प्रभावशाली तरीके से हमारे दिलो - दिमाग में दर्ज़ करा देती है। वह स्त्री
के संघर्ष की मशाल को कुछ इस तरह से जलाती है कि कहानी भले ही ख़त्म हो जाए लेकिन मशाल
नहीं बुझती। ‘कुच्ची का कानून’ स्त्री - संघर्ष की एक नई मशाल है। यह शिवमूर्ति की
बीसवीं सदी की नहीं, इक्कीसवीं सदी की कहानी हैं। <span lang="HI">इस कहानी की पंचायत उनकी ‘तिरिया चरित्तर’ की पंचायत से एकदम भिन्न है। यहाँ
स्त्री अनपढ़ व सामाजिक बेड़ियों में कैद होते हुए भी अधिक वाचाल है, राजनीतिक रूप
से अधिक दक्ष है, अपने अधिकारों की रक्षा के लिए अधिक कृतसंकल्प है, तथा बाहरी
समाज भी उसके संघर्ष में जुड़ने को तत्पर है। इसीलिए इस पंचायत में स्त्री हारती
नहीं, वह गाँव के मुड्ढों को अपनी तर्कशीलता से उन्हीं की माँद में निरुत्तरित कर देती है और एक विजयी के रूप में </span>उभर<span lang="HI">ती है। यहाँ संघर्ष की नियति निराशाजनक नहीं है। </span>वह<span lang="HI"> पूरी सड़ी - गली पितृसत्तात्मक व्यवस्था को परिवर्तित करने का मार्ग प्रशस्त
करने</span><b><span lang="HI"> </span></b>का साधन बन जाता<span lang="HI"> है। </span>इस कहानी की स्त्री अपने संघर्ष में
अकेली भी नहीं है, उसके साथ वह नया चेतन समाज है, जिसे आज सिविल सोसायटी कहा जाता है।
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> कहानी
के स्वरूप व कथानक की बात की जाय तो यही कहना पड़ेगा कि ‘कुच्ची का कानून’ लीक से हटकर
है। हिन्दी के पाठक वैसे तो लगातार लंबी कहानियों से रू - ब - रू होते रहे हैं, किन्तु
यह कुछ ज्यादा ही लंबी कहानी है, जो प्रथमदृष्ट्या लघु उपन्यास जैसी लगती है। कथानक
भी साधारण है, बिना किसी तरह की जटिलता अथवा अप्रत्याशित सस्पेंस को लपेटे हुए। लंबी
होने के बावजूद यह कहानी इतनी रोचक है और इसके संवाद इतने चुटीले हैं कि पाठक एक बार
पढ़ना शुरू करने पर, इसे ख़त्म किए बिना बीच में रुक ही नहीं सकता। गाँव के एक सामान्य
किसान परिवार की नवविवाहित विधवा कुच्ची इस कहानी का केन्द्र - बिन्दु है। वह सुन्दर
है, बलिष्ठ है और आकर्षक यौवन की स्वामिनी है। उसका पति बजरंगी उससे बेहद प्यार करता
है, लेकिन एक दिन अचानक उसकी ज़हरीली शराब पीने से उसकी मौत हो जाती है। शादी के चंद
महीनों के भीतर ही बिना कोई गर्भ धारण किए विधवा हो जाना एक ऐसा अभिशाप है, जिसे कुच्ची
ज़िन्दगी भर नहीं बर्दाश्त कर सकती। उसके सास - ससुर बूढ़े हैं। वे उसे अपने घर में विधवा
के रूप में जीते हुए नहीं देख सकते। वे कुच्ची को पुनर्विवाह की अनुमति देने के साथ
ही उसे वापस उसके मायके भेज देने का निर्णय लेते हैं। लेकिन नियति को यह मंजूर नहीं।
कुच्ची के पिता उसे वापस लेने आते हैं। उनकी साइकिल पर उसका सामान भी लद जाता है। कुच्ची
की विदाई भी होने लगती है। किन्तु अचानक ही उसकी सास दु:ख से अचेत हो जाती है। विदाई
टल जाती है। और फिर वहीं से शुरू होती है एक ऐसी कुच्ची की दास्तान जिसे शिवमूर्ति
ने अपनी कलम से एक साधारण ग्रामीण स्त्री के विप्लव के विशिष्ट आख्यान के तौर पर रचा
है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-weight: bold;"> कुच्ची
के ससुर रमेसर के और कोई संतान नहीं। उसके भाई का बेटा बनवारी उसकी ज़मीन - जायदाद पर
नज़र गड़ाए रहता है। बजरंगी की मौत उसे वरदान के रूप में दिखाई देने लगती है। कुच्ची
के घर से विदा हो जाने में उसे सीधा फायदा दिखता है। इससे चाचा की संपत्ति हड़पने का
उसका रास्ता साफ़ हो जाता। इसीलिए कुच्ची की विदाई में विघ्न पड़ना उसे नहीं सुहाता।
बाद में जब कुच्ची की सास के पैर में फ्रैक्चर हो जाता है और उसके जिला अस्पताल में
भर्ती हो जाने के कारण कुच्ची का जाना लंबे समय के लिए टल जाता है, तब तो वह षडयंत्र
करने पर ही उतर आता है। वह कुच्ची से जबरिया संबन्ध बनाना चाहता है। उसे लगता है कि
इससे सारी संपत्ति का हकदार वही बन जाएगा। उसे अपनी पत्नी सुलछनी की भी परवाह नहीं।
सुलछनी भी उसकी बातों के लालच में आकर साज़िश में शामिल हो जाती है। लेकिन कुच्ची खुद्दार
है। वह सास - ससुर की रक्षा करने के प्रति भी सजग है। उसमें संघर्ष करने का भरपूर जज़्बा
है। उसमें ताकत भी है और हिम्मत भी। वह हर कदम पर अपने जेठ बनवारी की तिकड़मों का मुँहतोड़
जबाब देती है। उसकी सास को उस पर पूरा यकीन है। ससुर लड़ने से डरते हैं और बनवारी के
अत्याचार को सहने का प्रयास करते हैं, किन्तु सास कुच्ची का हौंसला बनाए रखती है। कुच्ची
ने सास के इलाज़ के समय रोज़ शहर के अस्पताल आते - जाते काफी दुनिया देख - समझ ली है।
अस्पताल की नर्स कुट्टी से उसे अपनी अस्मिता को बचाने का रास्ता मिलता है। वह माँ बनने
के अपने अधिकार को समझ लेती है और गर्भ धारण करती है। कुच्ची को गर्भवती देखकर गाँव
की औरतों में हड़कंप मच जाता है। परिवार की संपत्ति हड़पने की बनवारी की सारी चालों को
निष्फल करती चली आई कुच्ची को अब वह पंचायत में घसीटकर बदचलन साबित करने तथा अपने रास्ते
से हटाने की योजना बनाता है। गाँव की पंचायत के मुखिया </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लछिमन
चौधरी तथा </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">उसके<span lang="HI"> प्रमुख मार्गदर्शक बलई पांडे जैसे लोग उसकी योजना में पूरक बनते हैं।
किन्तु कुच्ची </span>भी<span lang="HI"> गाँव की राजनीति को बखूबी समझ लेती है और
अप</span>ने लिए<span lang="HI"> समर्थन जुटाने </span>हेतु<span lang="HI"> पंचायत से
पहले </span>स्वयं ही<span lang="HI"> </span>जाकर<span lang="HI"> गाँव के विचारशील
बुजुर्ग धन्नू बाबा तथा दबंग महिला सुघरा ठकुराइन आदि से मिल</span>ती है। <span lang="HI">उसे सबसे बड़ा समर्थन मिलता है गाँव के पढ़े - लिखे धरमराज वकील का।
शिवमूर्ति की इस कहानी की पंचायत इन्हीं सब कारणों से भिन्न हो जाती है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">‘तिरिया चरित्तर’ की
पंचायत में सच नहीं सुना जाना था और विमली को दंडित होना ही था। भले ही वहाँ भी
मनतोरिया की माई जैसी स्त्री ने भरपूर प्रतिरोध किया था। लेकिन कुच्ची का समय
भिन्न है। शिवमूर्ति ने इस कहानी में स्त्री की सोच में, उसके चरित्र में, उसके साहस
में, उसकी राजनीतिक जागरूकता में, गाँव के सामाजिक परिवेश में, आसपास के समूचे
वातावरण में कालान्तर में आए बदला</span>वों<span lang="HI"> को बखूबी पकड़ा है और
कहानी को नया मोड़ दिया है। कुच्ची प्रतिरोध ही नहीं करती, बल्कि पंचायत की सोच
बदलने का भी प्रयास करती है। इस संघर्ष में उसे धन्नू बाबा तथा सुघरा ठकुराइन जैसे
लोगों का साथ भी मिलता है। आज का गाँव शहर से उतना अलग - थलग </span>भी<span lang="HI"> नहीं है। बाहरी समाज भी गाँव की इस पंचायत के प्रति बखूबी आकृष्ट होता
है। पंचायत में गाँव के धरमराज वकील की </span>महिला सहयोगियों<span lang="HI"> तथा </span>सरकारी
संस्थाओं से जुड़े<span lang="HI"> महिला कार्यकर्ताओं की उपस्थिति इसका उदाहरण है। उनकी
उपस्थिति में पंचायत सरासर मनमानी नहीं कर सकती। इसलिए इस पंचायत में कुच्ची विमली
की तरह परास्त नहीं होती। वह विजयी होती है, भले ही पंचायत पूरी तरह से न्याय के
पक्ष में नहीं खड़ी दिखाई देती। अंत में बनवारी के बेटे विघ्न डालकर पंचायत को
निष्फल बना देते हैं, ताकि उल्टे उन्हीं के प्रतिकूल </span>कोई <span lang="HI">निर्णय
</span>न<span lang="HI"> हो जाए। कुच्ची पंचायत से भले ही अपनी बात न मनवा पाई हो,
लेकिन पंचायत उसके ख़िलाफ़ भी कोई निर्णय नहीं ले पाती। वह अपनी कोख की स्वायत्तता
की बात मजबूती से समाज के सामने रखती है। वह माँ बनने के अपने अधिकार की रक्षा
करने में सफल होती है। कहानी के अंत में शिवमूर्ति पंचायत में <i>“जागो रे जागो!
भागो रे भागो .... !”</i> का शोर मचवाकर स्त्री की </span>बदलती<span lang="HI">
स्थिति व समाज की सोच में आ रहे परिवर्तन की उद्घोषणा - सी करते दिखाई देते हैं। निश्चित
ही यह आने वाले समय की दस्तक है। यह इस बात की सूचना है कि स्त्री अब जाग चुकी है
और पुरुष समाज उसे दबाकर उसके साथ और ज्यादा अन्याय नहीं कर सकता। यहाँ स्पष्ट
संकेत है कि परिवर्तन की जो आँधी अभी यहाँ - वहाँ उठ रही है, वह आगे और व्यापक रूप
धारण करेगी तथा सभी कुछ बदलकर रख देगी। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">स्त्री का उसकी अपनी
कोख पर कितना और किस तरह का अधिकार हो, शिवमूर्ति की यह कहानी इसी ज्वलन्त मुद्दे
पर केन्द्रित है। शिवमूर्ति इस मुद्दे पर समाज में व्याप्त </span>उत्तर आधुनिक<span lang="HI"> विमर्श को कहानी में एक कदम </span>और<span lang="HI"> आगे ले जाते हैं।
सबसे महत्वपूर्ण बात यह है कि उन्होंने यह विमर्श उन स्त्री - पात्रों के जरिए आगे
नहीं बढ़ाया है जो पढ़े - लिखे हैं, और स्त्री - समाज को परिवर्तन की राह पर आगे
बढ़ाने की मशाल थामे हुए हैं। यहाँ परिवर्तन की मशाल थामकर एक ऐसी स्त्री सामने खड़ी
</span>होती<span lang="HI"> है, जिसका </span>कोई<span lang="HI"> सहारा नहीं है। वह
न तो ज्यादा पढ़ी - लिखी है, न ही आधुनिकता के वातावरण में पली - बढ़ी है। उसके साथ
तो बस उसका आन्तरिक नैतिक एवं वैचारिक बल </span>ही<span lang="HI"> है। </span>उसकी
<span lang="HI">सास उसके साथ है, लेकिन </span>खुद<span lang="HI"> उसी की प्रेरणा के
कारण। उसके भीतर परिवर्तन की यह चिन्गारी नर्स कुट्टी जैसी स्वतंत्र विचारों वाली
स्त्री की प्रेरणा से जगी है। वकील धरमराज, धन्नू बाबा तथा सुघरा ठकुराइन जैसे
गाँव के आधुनिक सोच वाले लोगों से उसे ज्ञान तथा तार्किक बल मिला है। अत्याचारी जेठ
से उसे मुकाबला करना है। उसे सास - ससुर की संपत्ति हड़पे जाने से बचाना है। उसे
अपने दिवंगत पति बजरंगी का वारिस चाहिए। यह वारिस बजरंगी की बायोलॉजिकल संतान तो
हो नहीं सकती। लेकिन जिस किसी भी स्वीकार्य तरीके से वह गर्भ धारण करके माँ बन
सकती है और अपना वारिस पैदा कर सकती है, वह उ</span>से अपनाने के<span lang="HI">
लिए तैयार है। इस स्वीकार्यता के लिए यह जरूरी </span>है<span lang="HI"> कि
वीर्यदाता का नाम गुप्त रहे। गर्भ - धारण के अपने अधिकार को हासिल करने के लिए वह
हर तरह का जोख़िम उठाने को तैयार है, पूरे समाज से भिड़ने को तैयार है। जब सास उसकी
मंशा पर शंका व्यक्त करती है, तो वह मजबूती के साथ कहती है, - <i>“किसी का नाम
धरना जरूरी है क्या अम्मा</i></span><i>?<span lang="HI"> अकेले मेरा नाम काफी नहीं
है</span>?”</i> उसे गर्भवती देखकर जब चतुरा <span lang="HI">अइया उसकी दोनों बा</span>हें<span lang="HI"> पकड़कर झिंझोडते हुए फुसफुसाती है - <i>“कैसे बोल रही है रे</i></span><i>?<span lang="HI"> किसी ने भूत प्रेत तो नहीं कर दिया</span>?<span lang="HI"> तेरे जेठ
बनवरिया को खबर लगी तो पीस कर पी जायेगा”</span></i><span lang="HI"> तो वह
निर्भीकता से जबाब देती है, - <i>“जेठ से क्या मतलब अइया</i></span><i>?<span lang="HI"> मैं उनकी कमाई खाती हूँ क्या</span>?<span lang="HI"> उनका चूल्हा अलग</span>,<span lang="HI"> मेरा अलग।” <o:p></o:p></span></i></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">जब भरी पंचायत में कोख
पर अधिकार का मुद्दा गरमाता है </span>तब<span lang="HI"> बलई पांडे </span>कुच्ची को<span lang="HI"> परंपरा और नैतिकता के नाम पर कुलटा साबित करने का प्रयास करता है</span>।
वह <span lang="HI">हज़ारों साल पहले याज्ञवल्क्य मुनि द्वारा प्रदिपादित विरासत के
कानून तथा उसकी प्रचलित टीकाओं का उल्लेख करते हुए अपने ज्ञान के भंडार का
प्रदर्शन करने लगता है। वह यह दावा भी करता है कि पूर्व प्रधानमंत्री पंडित जवाहर
लाल नेहरू ने भारत के वर्तमान उत्तराधिकार, विवाह, गोदनामा आदि से संबन्धित कानून याज्ञवल्क्य
मुनि के उन्हीं प्राचीन सिद्धान्तों के आधार पर ही बनवाए हैं। वह कुच्ची पर अनपढ़
होने तथा कानून के न जानने का आरोप लगाते हुए उसे यह कहकर धमकाता है कि कानून बड़े -
बड़े को मुर्गा बना देता हैं और जब चाँपता है तो मुँह से फिचकुर निकल आता है। लेकिन
कुच्ची बलई के पांडित्य - प्रदर्शन से डरने वाली तो है नहीं। गर्भ </span>-<span lang="HI"> धारण के अधिकार पर वह साफ़ बोल देती है, - <i>“हम बैपारी तो हैं नहीं कि
घाटा - नफ़ा जोड़कर सौदा करें।”</i> फिर वह, - <i>“कानून में चाँपने की बात भी लिखी
है महराज?” </i>जैसा चुटीला प्रतिप्रश्न करके बलई तथा बनवारी दोनों को ही मुलज़िम बनाकर
</span>सामने<span lang="HI"> खड़ा कर देती है। चर्चा के अंत में पंचायत में मौजूद
बाह्य स्त्री - शक्ति भी कुच्ची के समर्थन में आ खड़ी होती है। वहाँ बाजार से आयी
महिलाओं के बीच से जब एक लड़की उसके समर्थन में खड़ी होकर बोलती है, - <i>“याज्ञवल्क्य
कब के मर मरा गए लेकिन उनका बनाया फंदा अभी भी औरतों के गले में फँसा हुआ है। वक्त
आ गया है कि मरे हुओं का कानून मरे हुओं के साथ दफन कर दिया जाए। ऐसा कानून बने
जिससे हम भी जिंदा लोगों की तरह जिंदा रह सकें। हम सब अपनी इस बहादुर बहन के साथ
हैं”</i> तब सारी पंचायत निरुत्तर हो जाती है। इस प्रकार पंचायत में बलई का
दकियानूसी कानून धरा का धरा रह जाता है और जीतता है बस कुच्ची का कानून। संपूर्णता
में देखा जाय तो भारत में हो रहे पारंपरिक व जातीय खाप पंचायतों के अन्यायपूर्ण व
अमानुषिक फैसलों के विरुद्ध समाज में बढ़
रहे अविश्वास और आक्रोश को एक नई दिशा देती है यह कहानी। यहाँ शिवमूर्ति ने कुच्ची
के जरिए कोख पर स्त्री के अधिकार के मुद्दे को घर की चौखट से बाहर निकाल उस पर भरी
पंचायत में बहस कराकर उसे एक सामाजिक बहस का मुद्दा बनाने का प्रयास किया है और
यही उनकी इस कहानी की खास अहमियत है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> आलोचक वैभव सिंह अपने लेख <span lang="HI">‘वर्तमान कहानी और सर्जनात्मकता की चुनौती’ (बहुवचन 37; अप्रैल - जून
2013) में कहते हैं, - ‘दूसरों के अनुभव का हिस्सा बनना, उनकी दृष्टि को ग्रहण
करना और अपने अहं के पार जाकर दूसरों के मर्म को छूना ही वह जरूरी प्रक्रिया है जो
किसी कहानीकार को बड़ा बनाती है।’ शिवमूर्ति इस दृष्टि से बहुत बड़े कथाकार हैं।
अपने पैतृक गाँव तक उनकी आवाजाही निरन्तर होती रहती है। गाँव की सामाजिक, राजनीतिक
व आर्थिक स्थित से वे बहुत नजदीक से वाक़िफ हैं। अपनी कथा के वृतान्त व पात्रों का
चयन वे गाँव के वास्तविक जीवन से करते हैं। इसीलिए कहानियों में उनके पात्र एकदम
सजीव लगते हैं। ‘कुच्ची का कानून’ में भी शिवमूर्ति ने अपने गाँव के सामाजिक
यथार्थ का अधिग्रहण किया है। अपनी अनुभव संपन्न दृष्टि से उन्होंने गाँव की एक
साधारण स्त्री को एक बड़े परिवर्तन के लिए संघर्ष करने वाली नेत्री के रूप में प्रस्तुत
किया है। जिसने आधुनिकता के आसमान में एक पल भी मुक्त सांस न ली हो, गाँव </span>की
<span lang="HI">एक </span>ऐसी<span lang="HI"> साधारण व पारंपरिक सोच वाले परिवार की नवविवाहित
विधवा कुच्ची के भीतर कोख के अधिकार की संरक्षा करने तथा आत्मसम्मान की लड़ाई लड़ने
जैसा उत्तराधुनिक विचार अचानक कहाँ से पैदा हो जाता है! शिवमूर्ति ने इसके लिए
कहानी में एक बड़ा ही स्वाभाविक धटनाक्रम सृजित किया है। कुच्ची के भीतर आए
परिवर्तन का ट्रिगर प्वांन्ट कहानी के उस संवाद में छिपा है, जो सास के इलाज़ के
समय जिला अस्पताल में कुच्ची और वहाँ की नर्स कुट्टी के बीच में होती है। शिवमूर्ति
द्वारा रचित यह संवाद अद्भुत है और </span>शिवमूर्ति की कथा - यात्रा में आए<span lang="HI"> नए मोड़ को उद्घाटित करने वाला है, -
</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“बच्चा एक फ्रेंड से </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">‘<span lang="HI">गिफ्ट</span>’ <span lang="HI">लिया। उसके साथ महीने भर सोया और बच्चा मिल
गया। फ्रेंड बोला - शादी बनाएगा</span>?<span lang="HI"> हम बोला - नहीं। हसबैंड
बनते ही </span>‘लभर’ <span lang="HI">डेमन बन
जाता। डेमन समझती</span>?”<span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“मरद की जरूरत तो पड़ती है न। कुच्ची
मुस्करायी।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“जरूरत पड़ने पर मरद मिल सकता।
जरूरत पड़ने पर बच्चा मिल सकता। सैंडिल खटखटाकर जाती हुई कुट्टी मुड़कर मुस्कराते
हुए बोली - मरद नहीं</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">,<span lang="HI"> हसबैंड ख़तरनाक होता।” </span><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">कुच्ची के युवा मन में </span>नर्स
<span lang="HI">कुट्टटी की बातें सुनकर अचानक आ </span>धमके<span lang="HI"> वैधव्य
के कारण नि:संतान रह जाने तथा नि:संतानता के कारण पारिवारिक संपत्ति व सामाजिक
वजूद खो देने की स्थिति </span>पैदा होने<span lang="HI"> की पीड़ा असह्य हो उठती है।
वह मन ही मन इस स्थिति से निपटने का निर्णय ले लेती है। उसे ससुर से किसी भी तरह
के समर्थन की उम्मीद नहीं। वह निस्वार्थ मन से सास की सेवा करती है। जब पैर ठीक हो
जाने पर सास अस्पताल से घर लौट आती है, तब </span>वह<span lang="HI"> उससे बनवारी की
बुरी नज़र और उसके इरादों का खुलासा करती है। सास को बहू पर पूरा भरोसा है। वह सिर्फ़
उससे सहानुभूति ही नहीं जताती, बल्कि ऊँच - नीच समझाने के बाद उसके साथ संघर्ष में
जुड़ने को भी तैयार हो जाती है, किन्तु साथ ही यह भी स्पष्ट कर देती है कि मोर्चा
कुच्ची को ही सँभालना है। कहानी में कुच्ची और सास के बीच रात को सोने के पहले हुआ
यह संवाद भारतीय पितृसत्तात्मक समाज की स्थापित मान्यताओं के विरुद्ध निरन्तर
कुचली जा रही स्त्री </span>के<span lang="HI"> द्वारा विद्रोह का बिगुल </span>कैसे<span lang="HI"> बजा</span>या जाय, उसका उत्तम उदाहरण <span lang="HI">है, -<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">‘थोड़ी देर तक बिसूरने के बाद रंज
डूबी आवाज में कहा था बहू ने – “ए अम्मा</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">!<span lang="HI"> मन करता है
एक</span>,<span lang="HI"> दो बेटे पैदा कर डालूँ जो बड़े होकर इसके </span>‘<span lang="HI">उसमें</span>’<span lang="HI"> डंडा डाले।” </span><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बूढ़ी चोट खाई बहू के मन के उबाल को
समझ रही थी। शांत स्वर में समझाया था – “यही काम तो औरत नहीं कर सकती बिटिया।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“औरत ही तो कर सकती है अम्मा। मर्द
थोड़े कर सकता है।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“ऐसा मत कर डालना मेरी बच्ची। गाँव
रहने नहीं देगा। बनवरिया जीने नहीं देगा।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“अभी कहाँ जीने दे रहा है अम्मा।
इसीलिए तो जरूरी है।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“जरूरी तो बहुत है बिटिया लेकिन क्या
कर सकते हैं। हमारा </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">‘<span lang="HI">टैम</span>’<span lang="HI"> निकल
गया।” </span><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> कुच्ची भय, प्रताड़ना और यौनिक शोषण का
अपमान झेलने वाली एक अबला विधवा का जीवन नहीं जीना चाहती। वह अपनी अस्मिता बचाने के
लिए, अपने हक़ को हासिल करने के लिए, अपने परिवार की संपत्ति की रक्षा के लिए, अपने
मातृत्व की पूर्णता के लिए संघर्ष करना चाहती है। घर में बीड़ी जलाने के लिए आग माँगने
के बहाने घुस आए लालची व लंपट जेठ बनवारी का कुच्ची अकेलेदम जिस साहस के साहस के साथ
सामना करती है, वह रोमांचकारी है। वह अपने हाथ में <span lang="HI">हँसिया तान लेती
है और उसे हवा में लहराते हुए बनवारी को ललकारती है </span>-<span lang="HI"> <i>“बाप
की तरह लगते हो और राल चुआते शरम नहीं आती</i></span><i>?”</i> जब बनवारी उसे - <i>“<span lang="HI">पहले मेरी बात तो सुनो कुच्चन! मुझे दुश्मन क्यों समझती हो</span>?<span lang="HI"> मैं दोनों को रख लूँगा। इस घर में तुम राज करो। उस घर में सुलछनी। कहीं
जाने की जरूरत क्या है</span>?”</i><span lang="HI"> कहकर प्रलोभित करने की कोशिश
करता है तो वह - <i>“कान खोल कर सुन लो। हमारी राहें जुदा हैं और जुदा रहेंगी। फिर
कभी मेरी राह काटने की कोशिश किए तो अपने और तुम्हारे खून की धार एक कर दूँगी।”</i>
कहकर अपना इरादा तथा संकल्प दोनों स्पष्ट बता देती है। कुच्ची </span>सास से<span lang="HI"> </span>बनवारी द्वारा परिवार की ज़मीन हड़पने के प्रयासों के ख़िलाफ़ संघर्ष करने
के अपने इरादों का जिन शब्दों में इज़हार करती है, वे कथाकार शिवमूर्ति के चिर - परिचित
कथा - शिल्प का एक बेहतरीन नमूना हैं, - <i>“<span lang="HI">लेकिन मैं उसे लीलने </span>दूँ<span lang="HI">गी तब न। सिंघी मछली बन कर उसके गले में अटक जाऊँगी। उसकी आंत में हाथ डाल
कर अपनी जमीन निकालूँगी। अब मैं आप लोगों को छोड़ कर कहीं नहीं जाने वाली। जैसे आप
लोग उनके माँ - बाप थे वैसे ही मेरे हैं।</span>”</i><span lang="HI"> <i>उसकी आवा</i></span><i>ज़<span lang="HI"> क्रमश: ऊँची होती गयी</span></i><span lang="HI"> </span>-<span lang="HI"> <i>“</i></span><i>ख़<span lang="HI">बर करवा दीजिए मेरे बाप को कि अब कुचिया की जिंदगी अपने सास ससुर की सेवा
में कटेगी। करे जितनी बदनामी करना चाहे यह पापी।</span>”</i> इसी तरह जब उसे भरी पंचायत
के बीच पंचों के निर्णय को मानने की अग्रिम सहमति के लिए बाध्य किया जाता है, तो वह
यह जानते हुए कि बनवारी पंचों को अपने पक्ष में करने के लिए सुबह से ही उन्हें गुड़
खिला - खिलाकर पानी पिलवा रहा है, बड़ी ही बेबाकी से उनकी निष्पक्षता को शक के दायरे
में ला देती है, - <i>“<span lang="HI">बचन तो दे दिए बाबा कि पद मानेंगे। अगर पंच
दूसरे फरीक का गुड़ खाकर कहने ल</span>गें<span lang="HI"> कि कुच्ची की आंख फोड़
दो</span>,<span lang="HI"> कान काट लो तो कैसे मानेंगे</span>?” </i>पंचायत में होने
वाली बहस के बीच उसकी यह स्पष्ट घोषणा सभी पंचों को सकते में डाल देती है, -<i> “<span lang="HI">ऐ आ</span>जी!”<span lang="HI"> कुच्ची खड़ी होती है </span>-<span lang="HI"> </span>“<span lang="HI">कुंती माई डर गयीं</span>,<span lang="HI"> अंजनी
माई डर गयीं</span>,<span lang="HI"> सीता की माई डर गयीं</span>,<span lang="HI">
लेकिन बालकिसन की माई डरने वाली नहीं है। मेरा बालकिसन पैदा होकर रहेगा।</span>”</i><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> कहानी में स्त्री - संघर्ष की यह उड़ान
कुच्ची तक ही सीमित नहीं है। उसने अपनी बूढ़ी सास के भीतर भी संघर्ष का पर्याप्त जज़्बा
जगा दिया है। ससुर रमेसर डरपोक हैं। वे भतीजे से झगड़ा नहीं बढ़ाना चाहते। वे बूढ़ी पत्नी
को भी लड़ने से रोकते हैं। वे बहू पर बिना वजह झगड़ा बढ़ाने का आरोप लगा बैठते हैं। बूढ़ी
सास बहू पर लगे इस आरोप को बर्दाश्त नहीं कर पाती। वह बिफर उठती है। यहाँ पति से कहा
गया उसका एक - शब्द पितृसत्तात्मक व्यवस्था पर हथौड़े मारने जैसा है, - <i>“<span lang="HI">क्या बकते हो</span>?”</i><span lang="HI"> <i>बूढ़ी गुस्से से फुफकारी – </i></span><i>“<span lang="HI">झगड़े की जड़ बहू है कि तुम्हारा वह कसाई भतीजा</span>,<span lang="HI">
जिसके मुँह में लगाम नहीं है। जो हमारी खेती बारी और घर दुवार पर ही नहीं बहू पर
भी </span>दाँ<span lang="HI">त गड़ाए बैठा है। बहू तो इस घर में ब्याह कर आयी है।
उसी का तो सब कुछ है। अभी उसे पहुँचा दोगे तो मुझे पकड़ कर जंगल तुम ले चलोगे</span>?<span lang="HI"> रोटी तुम सेकोगे</span>?<span lang="HI"> मेरे ठीक होने के बाद वह अपनी
मरजी से जाना चाहेगी तो शौक से बेटी की तरह विदा करेंगे और रहना चाहेगी तो घर की
मालकिन बना कर रखेंगे। उसे कौन निकाल सकता है</span>?<span lang="HI"> ऐसी बात मुँह
से निकाली कैसे</span>?<span lang="HI"> क</span>हाँ<span lang="HI"> का गुस्सा क</span>हाँ<span lang="HI"> उतार रहे हो</span>?<span lang="HI"> चीलर के डर से कोई कथरी फेंक देता है</span>?”</i>
<span lang="HI">यहाँ एक ही झटके में स्त्री के साथ घटित होने वाली अनेक प्रकार की
वंचनाओं का प्रश्न उठाया गया है। बहू के अधिकार का प्रश्न, घर के भीतर तथा बाहर के
कामों को निपटाने में उसकी भूमिका का प्रश्न, अपने जीवन के बारे में निर्णय लेने
की उसकी स्वतंत्रता का प्रश्न। चीलर के डर से कथरी फेंक देने जैसे मुहावरे का
प्रयोग करके शिवमूर्ति ने यहाँ भाषा को भी अद्भुत निखार दिया है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> शिवमूर्ति ने ‘कुच्ची का कानून’ में पंचायत
को एक तरह के शास्त्रार्थ की वेदी की भाँति प्रस्तुत किया है। यहाँ शास्त्रार्थ का
विषय किसी निगूढ़ आध्यात्मिक दर्शन अथवा धार्मिक विचार के निष्पादन से जुड़ा नहीं है।
यहाँ विचारणीय विषय एक विधवा स्त्री के कोख के अधिकार से जुड़ा है। माँ बनने के उस विधवा
के संकल्प से जुड़ा है। यहाँ वह विधवा एक सामान्य अबला है। वह धर्म - शास्त्रों की ज्ञाता
नहीं है, किन्तु उसका व्यावहारिक ज्ञान प्रबल है। उसकी साधारण बुद्धि में असाधारण तर्कशीलता
समाहित है। यहाँ पंचों का समूह रूढ़ियों का पक्षधर है, परम्परा का अंधपोषक है। पितृसत्तात्मक
व्यवस्था को बनाए रखने में उसका अपना निहित स्वार्थ है। वह किसी बात को तर्क की कसौटी
पर नहीं कसना चाहता। कुच्ची के लिए आशा की किरण केवल धन्नू बाबा तथा सुघरा ठकुराइन
जैसे लोग हैं, जिनकी पक्षधरता तो स्पष्ट नहीं किन्तु न्यायप्रियता असंदिग्ध है। इसीलिए
कुच्ची उनसे पंचायत में आने का विशेष रूप से अनुरोध करती है। कुच्ची पंचायत के सामने
अपने हर कृत्य को तर्क की कसौटी पर कसती हुई सामने रखती है। गर्भधारण की आवश्यकता के
बारे में उसके पास, - <i>“<span lang="HI">मेरा आदमी तो एक बार मर कर फुरसत पा गया
लेकिन मुझे बेसहारा समझ कर हर आदमी किसी न किसी बहाने मुझे रोज मार रहा था। मैं
मरते मरते थक गयी तो जीने के लिए अपना सहारा पैदा कर रही </span>हूँ”</i> जैसा मजबूत
तर्क है। पुनर्विवाह न करने के बारे में, - <i>“<span lang="HI">दूसरी शादी कर लेती
तो मेरे सास - ससुर बेसहारा हो जाते बाबा। इनको बेसहारा छोड़कर जाते नहीं बना।
मेरा रि</span>श्ता<span lang="HI"> मेरे आदमी तक ही तो नहीं था</span>”</i> जैसा उसका
तर्क भी दमदार है। उसकी कोख पर दूसरी शादी करने तक केवल बजरंगी का ही हक़ है यह कहे
जाने पर, - <i>“<span lang="HI">मरे हुए आदमी के काम तो यह कोख आ नहीं सकती बाबा।
उनके मरने के बाद किसका हक बनता है</span>? … <span lang="HI">मेरी कोख पर मेरा हक
कब बनेगा</span>?”</i> जैसे उसके प्रतिप्रश्न पंचायत को निरुत्तर कर देने लायक हैं।
किन्तु प्रश्न पूछ रहे बलई बाबा तो शास्त्रार्थ में उसे परास्त करने की ठाने हैं, सो
वे निरुत्तर कैसे रह सकते हैं। जब वे उस पर, -<span lang="HI"> </span><i>“बजरंगी<span lang="HI"> के घर का हक हकूक भी लेगी और हराम का बच्चा भी पैदा करेगी</span>, <span lang="HI">ऐसा कैसे होगा</span>?”</i> जैसा प्रश्न दागकर उसे फिर से कटघरे में खड़ा करने
का प्रयास करते है तो वह, <i>“<span lang="HI">वे तो जन्माने के लिए अब सरग से
लौटकर आने से रहे और अकेले मैं जनमा नहीं सकती थी</span>” </i>जैसी बात कहकर विलक्षण
प्रत्युत्पन्न मति का प्रदर्शन करती है। पंचायत में बलई बाबा के साथ होने वाला आगे
का संवाद और भी खरा - खरा है, - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“तो तूने हराम की औलाद से बजरंगी का
वंश चलाने की ठानी है। वाह!” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“उनका चले न चले। मेरा तो चलेगा।” </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“अरे मूर्ख, वंश माँ से नहीं बाप की
बूँद और नाम से चलता है। </span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">“ऐसा क्यों है बाबा</span></i><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">?<span lang="HI"> पेट में तो नौ महीना सेती है महतारी। बाप तो बूँद देकर किनारे हो जाता
है।” </span><o:p></o:p></span></i></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">बलई बाबा पंचायत में
तरह - तरह के तर्क - वितर्क करते हैं। कुच्ची हर प्रश्न का तर्कपूर्ण तरीके से
मुँहतोड़ जबाब देती है। अपनी होने वाली संतान के हक़ के बारे में उसका यह सटीक जबाब
देखिए, - <i>“आपने तो गजब का कानून बताया बाबा। दूसरे का पैदा किया हुआ गोद ले लूँ
तो उसे सब कुछ मिल जाएगा और अपनी कोख से पैदा करूँगी तो उसे कुछ भी नहीं मिलेगा।
जो मेरी कोख से पैदा होगा उसका आधा चाहे जिसका हो लेकिन आधा खून तो मेरा होगा। गोद
वाले बच्चे में तो मेरे खून की एक बूँद भी नहीं होगी। दोनों में से मेरा ज्यादा
सगा कौन हुआ</i></span><i>?”</i> जब पंचायत उसके गर्भ - धारण को पौराणिक आख्यानों में
वर्णित कौशल्या, कुन्ती आदि के गर्भ - धारण से भिन्न व निम्नतर सिद्ध करने तथा उसके
कृत्य को व्यभिचार की श्रेणी में माने जाने के लिए तर्क करती है तो कुच्ची बड़ी सादगी
से कहती है, - <i>“<span lang="HI">खीर - हलुआ खाने और सुमिरन करने से रानी महारानियों
के पैदा होते होंगे पंचो! उनकी मदद करने तो देवता - पित्तर सब दौड़ पड़ते हैं।
लेकिन हमारे जैसों की मदद करने वाला तो कोई मानुख पुरुख ही होगा।”</span></i><span lang="HI"> और जब पंचायत कुच्ची से उसके मन में बस गए उस मददगार मानुख पुरुख का भेद
जानना चाहती है तो वह बड़ी ही साफ़गोई से उत्तर देती है, - <i>“हर औरत के मन में कोई
न कोई पुरुख बसता है। कभी वह उसे पा जाती है कभी नहीं पाती। नहीं पाती तो जिसे
पाती है, उसी में रम जाती है। मेरे मन में पहले से नहीं बसा था लेकिन जरूरत पड़ी
तो बसाना पड़ा।”</i> कुच्ची के इस कथन में स्पष्टवादिता के अलावा विद्रोह की सूचना
भी है, अपने हक़ की लड़ाई लड़ने की तैयारी का संकेत भी है और स्त्री की सोच में आ रहे
परिवर्तन की बानगी भी है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">पंचायत की चर्चा में निष्पक्षता
के साथ अपनी बात रखने वाले गाँव के सम्मानित बुजुर्ग धन्नू बाबा कुच्ची से
सहानुभूति रखते हैं। वे धर्म - शास्त्रों के ज्ञाता है, अत: गाँव वालों को उनकी
बातों पर भरोसा रहता है। वे कुच्ची को मानते हैं तथा उसके बल</span>,<span lang="HI"> स्वभाव तथा सौन्दर्य के प्रशंसक भी हैं। उनकी दृष्टि में कुच्ची को ‘बेइज्ज़त’
करके सारा गाँव ‘बेइज्ज़त’ हो जाएगा। शिवमूर्ति के शब्दों में कुच्ची को नि:संतान
विधवा के रूप में देखकर बाबा को उतना ही दु:ख होता है, जितना सोलह आने मालियत वाले
खेत को परती पड़ा देखकर होता है। </span>धन्नू<span lang="HI"> विनोदी स्वभाव के हैं,
अत: </span>मन की<span lang="HI"> बातों को मजाकिया लहजे में कह जाते हैं। जब कुच्ची
उन्हें पंचायत में आने के लिए मनाने जाती है तो वे बड़े ही विनोदपूर्ण तरीके से उसके
नाम की उत्पत्ति ‘कुचवती’ शब्द से हुई बताकर उसके चित्त को प्रसन्न एवं तनावमुक्त
कर देते हैं। कुच्ची पंचायत </span>से<span lang="HI"> पहले </span>लगातार<span lang="HI"> तीन दिन </span>तक <span lang="HI">बाबा के पास बैठती है और शास्त्रोक्त
नियमों तथा समस्या का सामना करने के व्यावहारिक पहलुओं का ज्ञान प्राप्त करती है।
बाबा कुच्ची को पति की सहभागिता के बिना ही माँ बनने वाली तमाम सुप्रसिद्ध पौराणिक
पत्नियों के प्रसंगों का इन शब्दों में स्पष्ट उल्लेख कर</span>के<span lang="HI">
उसका मनोबल ऊँचा बनाए रखने में मदद करते हैं, - <i>“कोई बात नहीं। तू पहली औरत
थोड़े है जो इस तरह माँ बनी है। जब से यह दुनिया बनी है</i></span><i>,<span lang="HI"> ऐसे अनगिनत बच्चे पैदा होते रहे हैं। एक से बढ़कर एक प्रतापी</span>,<span lang="HI"> एक से बढ़कर एक महारथी।”</span></i><span lang="HI"> बाबा उसे कर्ण, हनुमान</span>,<span lang="HI"> सीता</span>,<span lang="HI"> पाँचों पांडवों आदि की पैदाइश के किस्से सुनाते
हुए कहते हैं, - <i>“तू पहली औरत है जो कह रही है कि अपनी जरूरत से पैदा कर रही हूँ।
ऐसा सोलह आने का सच कौन बोल पाया है आज तक</i></span><i>?”</i> निश्चित ही शिवमूर्ति
ने इस कहानी में इन पौराणिक प्रसंगों की एक नए यथार्थबोध के साथ नूतन व्याख्या ही नहीं
की है, बल्कि यह सिद्ध करने की भी कोशिश की है यदि हम इन सब प्रसंगों में वर्णित स्त्रियों
के विवाहेतर गर्भ - धारण को, उनके मातृत्व को, उनसे जनित संतानों के अधिकारों को स्वीकार्य
एवं संरक्षण योग्य मानते हैं, तो फिर कुच्ची के गर्भधारण को हेय कैसे मान सकते हैं,
इसके लिए उसका अपमान कैसे कर सकते हैं, उसके चरित्र को तो इन श्रेष्ठ पौराणिक माताओं
के चरित्र से भी अच्छा माना जाना चाहिए। निश्चित ही जब कुच्ची भरी पंचायत में, - <i>“<span lang="HI">कुंती माई डर गयीं</span>,<span lang="HI"> अंजनी माई डर गयीं</span>,<span lang="HI"> सीता की माई डर गयीं</span>,<span lang="HI"> लेकिन बालकिसन की माई डरने
वाली नहीं है। मेरा बालकिसन पैदा होकर रहेगा।</span>”</i> कहकर गरजती है, तो उसके पीछे
धन्नू बाबा का दिया हुआ नूतन नैतिक अवबोध ही उसे बल प्रदान कर रहा होता है, उसे निर्भीक
बना रहा होता है। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">भारतीय गाँवों की
अधिकांश सामुदायिक पंचायतों की यही विडंबना है कि वे प्राय: </span>पहले से ही<span lang="HI"> विवाद से संबन्धित दबंग अथवा जबर व्यक्ति या परिवार के पक्ष में झुकी </span>हुई<span lang="HI"> होती हैं और उसी के पक्ष में निर्णय करती हैं। उनके नीति - न्याय के
सिद्धान्त भी अक्सर परंपरागत मान्यताओं अथवा रूढ़ियों द्वारा संचालित होते हैं और
पूर्वाग्रह से ग्रस्त होते हैं। शिवमूर्ति ‘कुच्ची का कानून’ में जिस पंचायत का
ताना - बाना बुनते है, वह भी इस स्थिति का अपवाद नहीं है। यहाँ भी पंचायत का
मुखिया लछिमन चौधरी शुरू से ही बनवारी के पक्ष में खड़ा है। जब उसे कुच्ची के
तर्कों की काट नहीं समझ में आती तो वह उसकी संतान के हक़ के संबन्ध में एक नए
सिद्धान्त को सामने रख</span>कर <span lang="HI">अपनी टाँग अड़ाने की कोशिश करता है,
- <i>“मेरे विचार से तो बीज ही प्रधान है। खेत किसी का हो</i></span><i>,<span lang="HI"> जो बोया जाएगा वही पैदा होगा। आम के बीज से आम। बबूल के बीज से बबूल।
बोया बीज बबूल का</span>,<span lang="HI"> आम कहाँ से होय</span>?”</i><span lang="HI"> लेकिन यह कुच्ची का सौभाग्य है कि पंचायत में उसके अधिकार की अनुशंसा
करने वाली गाँव की संघर्षशील व खरी - खरी कहने वाली पूर्व प्रधान सुघरा ठकुराइन भी
मौजूद हैं। लछिमन चौधरी द्वारा प्रतिपादित बीज के अधिकार के सिद्धान्त को सुघरा
ठकुराइन एक ही झटके में यह कहकर भोथरा कर देती हैं, - <i>“सवाल यह नहीं है कि क्या
बोने से क्या पैदा होगा। इसे तो पीछे बैठ कर हँस रहा वह बग्गड़ भी जानता है। …… सवाल
यह है कि फसल पर हक किसका होगा</i></span><i>?<span lang="HI"> एक आदमी अपने खेत में
गेहूँ बो रहा है। उसके बीज के कुछ दाने बगल के जौ के खेत में छिटक कर चले गए। फसल
तैयार होने पर साफ पता चल रहा है कि गेहूँ के पौधे बगल वाले के बीज से पैदा हुए
हैं। तो क्या गेहूँ के खेत वाला जौ के खेत में उगे गेहूँ के उन पौधों पर अपना हक
जता सकता है</span>?” </i>सुघरा के इस तर्कपूर्ण प्रश्न से बाजी लछिमन चौधरी के हाथ
से निकल जाती है। सुघरा से भिड़ने का साहस पंचों में नहीं है, क्योंकि उसने पूर्व में
अपनी पारिवारिक संपत्ति के विवाद में पुरुष वर्चस्व को तोड़ने के लिए काफी संघर्ष किया
हुआ है। बलई पांडे को तो वे भरी पंचायत में ही पराई औरत को रात भर घर में बंद करके
रखने का प्रत्यारोप लगाकर चित्त कर ही देती हैं। लछिमन चौधरी को चुप कराने की रही
- सही कसर धन्नू बाबा गाँव में 'लमेर' संतानों की स्वीकार्यता होने की बात उठाकर पूरी
कर देते हैं। उनका इशारा स्पष्ट है कि चूँकि चौधरी खुद बर्मी माँ की लमेर औलाद है,
किन्तु गाँव वालों ने कभी उसके असली बाप के बारे में प्रश्न नहीं उठाया है, इसलिए वह
कुच्ची के गर्भ से जुड़े पुरुष की असलियत का खुलासा किए जाने की जिद नहीं कर सकता। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> सुघरा ठकुराइन पंचायत में कुच्ची के बहाने
भारतीय स्त्री की वर्तमान स्थिति को चर्चा के दायरे में लाने की कोशिश करती हैं। वे
पौराणिक काल से समाज में स्थापित पुरुष - वर्चस्ववादी व्यवस्था पर प्रश्नचिन्ह लगाती
हैं। सदियों के अन्याय के विरुद्ध उनका यह प्रहार बहुत ही तीखा है, <span lang="HI">-
</span><i>“<span lang="HI">कुच्ची ने न सही</span>,<span lang="HI"> लेकिन हजारों
साल से इस देश में पैदा हो रही औरतों ने जरूर सबक सीखा है। उसी सीख से उनका कलेजा
पत्थर का हो गया है। उसी का डर दिखाकर वे आज भी भेड़ के झुंड की तरह हांकी जा रही
हैं। लेकिन यह बताइये कि गौतम मुनि ने अपनी सारी मर्दानगी अपनी ही औरत पर ही क्यों
दिखायी</span>?<span lang="HI"> सूने घर में घुसकर जिसने छल से अकेली औरत की इज्जत
लूटी उसका तो आप कुछ उखाड़ नहीं पाये। वह मूँछ ऐंठता मुस्कराता सामने से निकल
गया। उल्टे खिसियाहट मिटाने के लिए अपनी ही छली गयी पत्नी को पत्थर बना दिया। यह
कैसा इंसाफ है</span>?<span lang="HI"> इसमें औरत के सीखने के लिए क्या है</span>?”<span lang="HI"> </span></i><span lang="HI">सुघरा का यह वक्तव्य कहानी का बहुत ही
महत्वपूर्ण अंश है। इसमें भारतीय समाज की स्थापित पुरुषवादी मान्यताओं के विरुद्ध
एक जागरूक एवं संघर्षशील स्त्री द्वारा किया गया तीखा आक्रमण है। परम्परा का
विखंडन है। उसकी निरर्थकता का उद्घोष है। इसमें स्त्री को नई दिशा में बढ़ने का
आह्वान है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> कोख पर स्त्री के अधिकार जैसे मुख्य मुद्दे
से इतर भी इस कहानी में बहुत कुछ ऐसा है, जो हमारी संवेदना को भीतर तक आंदोलित करता
है। वैसे भी शिवमूर्ति की किसी भी कहानी में हम गाँव के उस रूप को देखने की अपेक्षा
रखते हैं, जो यथार्थ के बहुत ही करीब होता है। उसमें रूमानी या काल्पनिक कुछ नहीं होता।
जो खोटा है, सो खोटा है। जो टेढ़ा - मेढ़ा या कुरूप है, सो वैसा ही है। एक लंबे अरसे
से मैं शिवमूर्ति की कहानियों को ग्रामीण समाज के यथार्थ के सत्यापन का एक निमित्त
मानता आया हूँ। हमारे गाँवों का वह यथार्थ ‘कुच्ची का कानून’ में भी प्रत्यक्ष झलकता
है। हाँलाकि इस कहानी में शिवमूर्ति ने स्त्री के निजी संघर्ष से आगे जाकर गाँव की
दशा और दिशा पर निगाह डालने की ज्यादा कोशिश नहीं की है, फिर भी एक सशक्त कथाकार होने
के नाते वे उस परिवेश को एकदम नज़रंदाज़ भी नहीं कर पाए हैं। कहानी के एक महत्वपूर्ण
पात्र व पंचायत के प्रमुख नीति - न्यायकर्ता बलई बाबा के लेटने का यह दृश्य ही देखिए,
- <i>‘<span lang="HI">बलई बाबा खा पीकर रात के अंधेरे में द्वार से थोड़ा हटकर
पाकड़ के पेड़ के नीचे मूंज की चारपाई पर बिना कुछ बिछाए लेटे हैं। नंगे बदन।
पसीने से लथपथ। धोती को ऊपर तक खींचकर लंगोट की शक्ल दे दिया है। बाध पर पीठ रगड़
- रगड़कर खुजला रहे हैं। हाथ का बना बेना डुला कर मच्छर भगा रहे हैं।</span>’</i>
हमारे गाँवों का जीवन आज भी यही है, पसीने में लथपथ, आधुनिक सुख - सुविधाओं से वंचित,
पेड़ों की छाँव में जीता हुआ। इसी तरह का एक और रोचक दृश्य तब सामने आता है, जब कुच्ची
ससुराल से विदा होने को तैयार होती है। उसके पिता शादी में दिया हुआ सारा <span lang="HI">गहना - गीठी सास को सौंप कर </span>हिसाब - किताब चुकता करने में लगे हैं,<span lang="HI"> ताकि बाद में कोई तकरार न पैदा हो। </span>ऐसे में कुच्ची की निगाह जिस सच्चाई
पर जाकर अटकती है, वह दृश्य बड़ा ही मार्मिक है, - <i>"<span lang="HI">इतनी
भीड़ देख कर बाहर </span>बं<span lang="HI">धी भैंस खूंटे के चारों तरह पगहे को
पेरते हुए चोकरने लगी। यह भैंस भी गौने में उसके साथ मायके से आयी थी। उसके </span>‘<span lang="HI">आदमी</span>’<span lang="HI"> को गवहीं खाने के नेग में दिया था उसके बप्पा
ने। तो क्या उसके साथ भैंस को भी लौटना होगा</span>?"</i> ग्रामीण जीवन के ये
सहज बिम्ब शिवमूर्ति की कहानी को पाठक के दिल के बहुत करीब ले आते हैं, उसे अत्यधिक
सुग्राह्य बना देते हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">शिवमूर्ति की इस कहानी
में देश की व्यवस्था अथवा राजनीतिक स्थिति की ज्यादा चीड़ - फाड़ करने का स्कोप नहीं
है, लेकिन जहाँ भी इसका मौका मिला है, उन्होंने इसे गँवाया नहीं है। कुच्ची जब
पाँव में फ्रैक्चर हो जाने पर सास को जिला अस्पताल ले जाती है, तो वह भारत की लचर
एवं भ्रष्ट स्वास्थ्य व्यवस्था से दो - चार होती है। वहाँ गाँव के देवर लगने वाले
धरमराज वकील की मदद से किसी तरह दबाव बन</span>वा<span lang="HI">कर वह </span>सास को<span lang="HI"> अस्पताल में एडमिट तो करा ले जाती है, लेकिन इलाज़ की गाड़ी </span>तब भी<span lang="HI"> ठीक से आगे नहीं बढ़ती। शिवमूर्ति ने कहानी में जिला अस्पताल की दुर्दशा </span>का<span lang="HI"> बड़ा ही सटीक चित्रण किया है, - <i>“सही कहा था नर्सिंग होम के दलाल ने।
पैसा न पाने के चलते डाक्टर तीन दिन तक आपरेशन टालता रहा। सबेरे कहता कि कल
करेंगे। कल आता तो फिर कल पर टाल देता। देर होने से मवाद पड़ जाने का डर था।
वार्डब्वाय और नर्स पहले दिन से ही डरा रहे थे कि यमराज से झगड़ा करके पार नहीं
पाओगे तुम लोग</i></span><i>,<span lang="HI"> देहाती भुच्च। एक इंच भी पैर छोटा हो
गया तो जिंदगी भर भचकते हुए चलेगी बुढ़िया। देवर से कहो कि अपना रुआब कचेहरी में
ही दिखाए। इस बार आ गया तो हाथ पैर तुड़ाकर इसी वार्ड में भर्ती होना पड़ेगा।”</span></i><span lang="HI"> यह हमारे सरकारी अस्पतालों का नग्न यथार्थ है। जहाँ देखो, मरीज़ों की अपार
भी</span>ड़<span lang="HI">। </span>कहीं <span lang="HI">कोई पुरसाहाल नहीं। समय पर
इलाज़ और सेवा उसी को मिल</span>ती<span lang="HI"> है, जिस</span>का कोई<span lang="HI"> जान - पहचानवाला </span>हो <span lang="HI">अस्पताल में। नहीं तो पर्चा
बनवाने से लेकर डॉक्टर को दिखाने, टेस्ट करवाने, रिपोर्ट लेने, दवा इशू करवाने आदि
में दिन - दिन भर लाइन लगाए रहो। अस्पताल में जैसे पूरे समाज का रोगी चेहरा एकमुश्त
सामने आ जाता है। मरना - जीना </span>तो<span lang="HI"> अस्पताल में रोज़ का खेल है।
किसी को किसी के मरने की कोई चिन्ता नहीं। सब एक रोटीन का हिस्सा है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <span lang="HI">कहानी में शिवमूर्ति
अस्पताल के बहाने समाज की रुग्णता पर भी एक बिहंगम दृष्टि डालते हैं। आज लोग तरह -
तरह की बीमारियों से मर रहे हैं। जो नहीं मर रहे हैं, वे मार दिए जा रहे हैं।
सहिष्णुता विचारों से फ़ना हो गई है। रिश्ते टूट रहे हैं। स्त्री - पुरुष के
रिश्तों में भी कोई भावनात्मक लगाव नहीं। पितृसत्तात्मक समाज में स्त्रियाँ रोज़
पीटी जा रही हैं, ज़िन्दा जलाई जा रही हैं। कहीं दहेज के लिए, कहीं बेटी जनमने के
लिए। जिला अस्पताल के वार्ड का यह वर्णन करते समय शिवमूर्ति </span>एक<span lang="HI"> कथाकार नहीं, किसी जघन्य अपराध के केस के चश्मदीद गवाह बने नज़र आते हैं,
- <i>“बेड नं0 7 बर्न बेड है। यह भी सबेरे - सबेरे अपना चादर तक़िया बदल कर तैयार
हो जाता है। इस पर आने वाली औरतों में ज्यादातर नवब्याहताएँ होती हैं। किसी की
गोद में साल भर की बच्ची</i></span><i>,<span lang="HI"> किसी की गोद में छ: महीने
की। वह बेड भी शायद ही कभी खाली रहता हो। जहर खाने वालियों की मुक्ति तो उसी दिन
हो जाती है लेकिन जलने वालियाँ चार - पांच दिन तक पिहकने के बाद मरती हैं। कभी - कभी
पूरा शरीर संक्रमित होने में हफ़्ते दस दिन लग जाते हैं। कितनी बहू बेटियाँ हैं इस
देश में कि रोज जलने और ज़हर खाने के बाद भी खत्म होने को नहीं आ रही हैं</span>?”</i>
यह एक ऐसा प्रश्न है जो किसी को भी हिलाकर रख दे। लेकिन संवेदनाविहीन हो चुके इस समाज
में ऐसे सवालों की किसे परवाह है?<span lang="HI"> लोग हताश होकर धड़ाधड़ आत्महत्या कर
रहे है। स्त्रियों के लिए तो आत्महत्या जैसे जीवन के कष्टों से मुक्ति पाने का
सबसे सरल उपाय बन चुकी है। शिवमूर्ति अस्पताल के </span>इमरजेन्सी<span lang="HI">
वार्ड के उस बेड का वर्णन भी दिल को कचोट लेने वाले अंदाज़ में करते हैं, जहाँ
स्त्रियाँ सिर्फ़ मृत्यु की सांस लेने के लिए ही लाई जाती हैं, - <i>“इस बेड का नाम
ही है - </i></span><i>‘<span lang="HI">प्वाइज़न बेड</span>’<span lang="HI"> ज़हर
खाकर आने वाली औरतों के लिए रिज़र्व। रोज इसी समय कोई न कोई आती है</span>,<span lang="HI"> बिना नागा। सिर्फ औरतें। आदमी एक भी नहीं। सब बीस - पच्चीस साल की उम्र
वाली। ज्यादातर </span>‘<span lang="HI">सल्फ़ास</span>’<span lang="HI"> खाकर। गाँव
देहात के घरों में वही सहज उपलब्ध है।” </span></i>कुच्ची के भीतर स्त्री के अधिकार
की संचेतना और आत्मरक्षा के लिए संघर्ष करने की दृढ़ इच्छाशक्ति इन्हीं सब दृश्यों की
भयावहता के बीच से पैदा हुई है। <span lang="HI"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> शिवमूर्ति देशज शब्दों से अँटी हुई जिस
तेज - तर्राक एवं सुग्राह्य भाषा एवं विशिष्ट कथा - शिल्प के लिए जाने जाते हैं, ‘कुच्ची
का कानून’ भी उसी को अपने में समेटे हुए है। फर्क़ है तो बस इतना ही कि इसमें उनकी पूर्व
की कहानियों की तुलना में वैचारिक उत्ताप कुछ ज्यादा है। संवादों में तर्कशीलता का
प्राचुर्य है। पारंपरिक मान्यताओं के कारण पैदा हुई स्त्री की दयनीय स्थिति के ख़िलाफ़
विद्रोह का स्वर भी कुछ ज्यादा ही बुलन्द है। कहीं - कहीं हास्य और व्यंग्य का भी उत्तम
पुट है, जो कहानी की रोचकता को काफी बढ़ा देता है। गाँव का धूर्त पंच बलई पांडे जब बनवारी
को चाचा की संपत्ति हथियाने के लिए कुच्ची के शरीर पर काबिज होने की दुर्बुद्धि बाँट
रहा होता है, उस अवसर के लिए शिवमूर्ति जिस तरह की चलताऊ भाषा का प्रयोग करते हैं,
उसका एक नमूना देखिए, - <i>“<span lang="HI">उसे मर्द चाहिए</span>,<span lang="HI">
मर्द मिल जाएगा। तुम्हें प्रापर्टी चाहिए</span>,<span lang="HI"> प्रापर्टी मिल
जाएगी। रमेसर दोनों परानी को रोटी चाहिए</span>,<span lang="HI"> उनकी रोटी पक्की
हो जाएगी। सबका उखड़ा कूल्ह बैठ जाएगा।”</span></i><span lang="HI"> बलई की सलाह के
परिणामों पर विचार कर रहे बनवारी की चिन्ता को शिवमूर्ति कहानी में जिस बिम्बात्मक
भाषा में अभिव्यक्त करते हैं, वह भी अद्भुत हैं, - <i>“दो औरतों के बीच पड़ा मर्द
वैसे ही जलता है जैसे देशी भट्ठे की ईंट। धुआं निकलने का रास्ता भी नहीं मिलता।” </i>पंचायत
के संबन्ध में गाँव में व्याप्त हलचल का वर्णन करने के लिए शिवमूर्ति द्वारा
प्रयुक्त हास्य रस में सनी इस मजेदार भाषा को भी देखिए, - <i>“छिनारा की पंचायत तो
गोपियों की रासलीला वाली कथा से भी ज्यादा </i></span><i>‘<span lang="HI">रसदार</span>’
<span lang="HI">होती है। इसलिए घर का कामकाज जल्दी - जल्दी निबटाकर औरतों का झुंड
उमड़ता चला आ रहा है। सास - बहू</span>,<span lang="HI"> बूढ़ी - जवान सभी। बेटियों
और बहनों को छोड़कर। गोद में</span>,<span lang="HI"> साथ में बच्चे। उनके हाथ में
दालभात या मैगी की कटोरी</span>,<span lang="HI"> बहुएँ घूंघट में हैं तो क्या।
बोलने की हिम्मत न सही</span>,<span lang="HI"> सुनने से कौन रोक लेगा</span>?<span lang="HI"> नए - नए जवान हो रहे लड़के भी शरमाते और एक दूसरे की आड़ में मुँह छिपाते
चले आ रहे हैं।”</span></i><span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">शिवमूर्ति ग्रामीण क्षेत्र के आम बोलचाल
के शब्दों, मुहावरों व कहावतों का धड़ल्ले से प्रयोग करके अपनी भाषा को अत्यन्त स्वाभाविक,
सुग्राह्य एवं रोचक बना देते हैं। उनकी भाषा के इन गुणों को इस लेख में प्रयुक्त ‘कुच्ची
का कानून’ के तमाम उद्धरणों में देखा जा सकता है। यहाँ इस कहानी के कुछ ऐसे विशिष्ट
उद्धरणों की ओर ध्यान आकर्षित करना समीचीन प्रतीत हो रहा है, जो अन्यत्र नहीं दिए जा
सके हैं, किन्तु इनके बिना उनकी भाषा के रोचक व प्रभावशाली वैविध्य का अवलोकन अधूरा
है। जब <span lang="HI">पंचायत </span>में बनवारी कुच्ची के ऊपर गर्भ - धारण के बहाने
छिनारा का का मजा लेने का आरोप लगाता है तो वह जिन शब्दों में उसे प्रत्यारोपित कर
लताड़ती है, वह शिवमूर्ति की प्रवाहपूर्ण सशक्त भाषा का एक अद्भुत नमूना है, - <i>"<span lang="HI">पंचो</span>,<span lang="HI"> इसने मुझे अरहर की मधु समझ लिया था कि जब
चाहेगा </span>उँ<span lang="HI">गली डुबो कर चाट लेगा। जब दाल नहीं गली तो गांव से
भगाने के लिए </span>‘<span lang="HI">ऊधमबांह</span>’<span lang="HI"> जोत रहा है। यह
समझता है कि गांव के लोग </span>‘<span lang="HI">बच्चा</span>’ <span lang="HI">हैं।
उन्हें गुड़ खिलाकर फुसला लेगा। पद में यह मेरा जेठ लगता है। कायदा है कि जेठ
अपनी भयहु की परछायी भी बचा कर चलेगा। सीधे छूने का तो सवाल ही नहीं। लेकिन </span>‘<span lang="HI">उनको</span>’<span lang="HI"> मरे तीन महीने भी नहीं हुए थे कि इसने धोखे से
मेरी </span>‘<span lang="HI">छाती</span>’ <span lang="HI">पकड़ लिया। जब मेरी सास
अस्पताल में थीं तो बुरी नीयत से मेरे सूने घर में घुस आया। बाल तो इसके आधे सफेद
हो गए लेकिन दिल अभी तक काला है। मुझे पटाने के लिए महारानी बना कर रखने का लालच
दे रहा था। पूछिए इस कपटी से</span>,<span lang="HI"> सच है कि झूठ</span>?<span lang="HI"> इसी पंचायत में इसका फैसला भी होना है।</span>" </i> धन्नू बाबा पंचायत में लछिमन चौधरी द्वारा कुच्ची
से किए जा रहे ऊटपटांग के सवालों की धार की कुंद करने के लिए जिस तरह की व्यंग्यपूर्ण
भाषा में बात रखते हैं वह <span lang="HI">भी </span>बेजोड़<span lang="HI"> है, - <i>“जो
त्रेता में हो सकता है वह कलजुग में क्यों नहीं हो सकता</i></span><i>?<span lang="HI"> त्रेता में तो खाने से ठहरा। द्वापर में तो सुमिरन करने भर से ठहर गया।
इस रफ्तार से कलियुग में देख लेने भर से ठहर सकता है।”</span></i><span lang="HI">
इस व्यंग्य के निहितार्थ भी बहुत बड़े हैं। पंचायत में शरारती तत्व भी मौजूद होते
ही हैं। शिवमूर्ति उनके मुँह से धन्नू बाबा का मज़ाक उड़ाने वाली बेलगाम भाषा का
प्रयोग भी करते हैं, - <i>“बहुत खुलकर कुच्ची का पक्ष ले रहे हैं बाबा। कहीं आड़े
- ओटे चखा तो नहीं दिया</i></span><i>?”<span lang="HI"> </span></i><span lang="HI"> इन उद्धरणों के आधार पर कुल मिलाकर यही कहा जा
सकता है कि शिवमूर्ति भाषा के बादशाह हैं और उनकी कहानियों को पढ़ना भाषा के अद्भुत
संसार से गुजरना है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> शिवमूर्ति की कहानियों में प्राय: राजनीतिक
विमर्श नहीं होता है। होता भी है तो यह स्थानीय प्रशासन व ग्रामीण निकायों के स्तर
की जातीय अथवा वर्गीय उठापठक या दांव - पेंचों के चित्रण तक ही सीमित रहता है।
किन्तु ‘कुच्ची का कानून’ में शिवमूर्ति ने सीमित मात्रा में ही सही किन्तु खुले
राजनीतिक विमर्श को भी समाविष्ट किया है। जब पंचायत में नेहरू जी द्वारा बनवाए गए विरासत
के कानून की बात उठती है, तब कुच्ची - <i>“मुझे तो विश्वास नहीं होता कि पंडित
जवाहरलाल ऐसा अंधा कानून पास कराए होंगे। फोटू में तो बहुत </i></span><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">‘<span lang="HI">गऊ</span>’<span lang="HI"> आदमी लगते हैं”</span></span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> कहकर ऐसे
स्त्री - विरोधी कानून के विरुद्ध बहुत ही करारा राजनीतिक व्यंग्य करती है। </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इसी तरह पंचायत
में जब बनवारी धन्नू बाबा पर अनपढ़ होने का आरोप लगाकर उन पर चुप रहने का दबाव बनाता
है तब वे उसे अनपढ़ों की बुद्धिमानी का सम्मान करने की सीख देते हैं। वे इसके लिए देश
में सत्तर के दशक में लगे आपातकाल के विरुद्ध गैर पढ़ी - लिखी आम जनता द्वारा दिखाए
गए साहस का हवाला देते हुए बड़ा ही महत्वपूर्ण राजनीतिक वक्तव्य देते हैं, - <i>"<span lang="HI">जब तुम </span>माँ<span lang="HI"> के पेट से निकले नहीं थे तो इस देश में
इमरजेंसी लगी थी। तब बडे़ - बड़े पढ़े लिखों के गले में पड़ा फंदा </span>अँ<span lang="HI">गूठा छाप लोगों ने ही काटा था। पढ़े लिखे लोग तो डर के मारे बिल में घुस
गए थे।</span>" </i>स्पष्ट है कि<span lang="HI"> </span>धन्नू बाबा को पता था कि
आपातकाल के बाद हुए चुनाव में डर के मारे बलई पोलिंग सेन्टर पर न जाकर दिन भर अरहर
के खेत में छिपकर बैठा रहा था। ऐसा ही एक महत्वपूर्ण राजनीतिक विमर्श पंचायत में हुए
संवाद के उस हिस्से में परिलक्षित होता है, जहाँ सुघरा ठकुराइन अपनी खुद की संपत्ति
के विवाद, मुकदमेबाज़ी एवं परधानी आदि के अनुभव के आधार पर कहतीं हैं, - <i>"<span lang="HI">जो जमींदारी विनाश कानून हमारे यहां सन् 52 में लागू हुआ वह सिर्फ मर्द को
पहचानता है। खेत का सारा मालिकाना वह मर्द को देता है। औरत सरकार की नजर में गोबर
का छोत है। किसान की जमीन हड़पने का कानून तो सरकारें मि</span>न<span lang="HI">टों
में पास कर देती है। बाई रोटेशन पास कर देती है</span>।<span lang="HI"> लेकिन औरत
मर्द के बीच मालिकाना हक बांटने का कानून पास करने की फुरसत आज तक किसी सरकार को
नहीं मिली। </span>ऐसा हो जाता तो 'बनवारियों' की पैदाइस बन्द हो जाती।"</i><span lang="HI"> </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-style: italic; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">मैंने अपने एक पूर्ववर्ती आलेख में लिखा था कि</span><i><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"> </span></i><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-style: italic; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">शिवमूर्ति की कहानियाँ मुख्यतः स्त्री<i> </i>-<i>
</i>विमर्श की कहानियाँ हैं, किन्तु </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-style: italic; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">उसके<i><span lang="HI"> </span></i></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-font-style: italic; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">केन्द्र में आज की पढ़ी<i> </i>-<i> </i>लिखी, जागरूक, पुरुष
समाज से बराबरी का दर्जा पाने के लिए प्रतिस्पर्धा करती, सामाजिक व बौद्धिक स्तर
पर अपनी अस्मिता की रक्षा करने के लिए आर्थिक व राजनीतिक ताकत जुटाती, अपने यौनिक
अधिकारों के लिए सतर्क, भद्र<i> </i>-<i> </i>लोक की नारी नहीं है। उनका स्त्री<i> </i>-<i>
</i>विमर्श समाज की उन निम्नवर्गीय औरतों के शारीरिक व आत्मीय सौन्दर्य, भौतिक ताप
व उत्पीड़न, जिजीविषा, प्रतिरोध, राग<i> </i>-<i> </i>द्वेष, पारिवारिक क्लेश आदि पर केन्द्रित
है, जो दूर<i> </i>-<i> </i>दराज के गाँवों में घर<i> </i>-<i> </i>जवार की सीमाओं में कैद होकर अपना जीवन
गुजार रही हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;"> ‘कुच्ची का कानून’ की स्थिति निश्चित ही थोड़ी - सी
भिन्न है। कुच्ची पढ़ी - लिखी अथवा वर्ग - चेतना से संपन्न न होने के बावजूद बाह्य
समाज से बहुत कुछ सीखकर अपने भीतर संघर्ष एवं तर्कशीलता की विशिष्ट क्षमता पैदा
करती है। यहाँ संघर्ष केवल जीने के अधिकार, मान - सम्मान अथवा संपत्ति की रक्षा के
लिए नहीं है। यहाँ स्त्री का संघर्ष कोख की स्वायत्तता जैसे विशिष्ट मुद्दे को
लेकर है, एक नवविवाहित विधवा के माँ बनने के अधिकार को लेकर है। यहाँ उद्देश्य नए
सामाजिक मूल्यों की स्थापना का है। यहाँ परम्परा के प्रति विद्रोह की स्थिति है।
इसमें लक्ष्य पारम्परिक सिद्धान्तों के पुनर्मूल्यांकन एवं नूतन मूल्यों के
प्रतिपादन का है। इसमें स्त्री के अधिकारों से संबन्धित स्थापित मान्यताओं एवं
भारत के वर्तमान कानूनों की न्यूनताओं को पुरजोर तरीके से सामने रखकर स्त्री की
अस्मिता की रक्षा के लिए वांछित व्यवस्था की स्थापना की वकालत की गई है। इस कहानी
के माध्यम से शिवमूर्ति निश्चित की स्त्री - विमर्श को एक नई दिशा प्रदान करते हैं
और नारी - मुक्ति आंदोलन को एक नया आयाम प्रदान करते हैं। कार्ल मार्क्स ने ‘द
होली फैमिली’ में कहा है, - ‘मानव मुक्ति का स्वाभाविक पैमाना है कि नारी मुक्ति
किस हद तक पहुँची।’ इस दृष्टि से यह कहानी मानव मुक्ति का आख्यान है। निश्चित ही शिवमूर्ति
हमारे समय के मानव मुक्ति के एक बड़े आख्याता है और उनकी यह नई कहानी ‘कुच्ची का
कानून’ साहित्य के मानव मुक्ति प्रवर्तन के महत उद्देश्य की पूर्ति की दिशा में
मील का एक नया पत्थर। </span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-20294872542214386132016-03-02T05:34:00.000+05:302016-03-02T05:34:14.398+05:30कभी भुलाए न भूलेंगे कवि ओ.एन.वी. (संस्मरण)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मलयालम
के साहित्य अकादमी (1975) व भारतीय ज्ञानपीठ (2007) जैसे पुरस्कारों से सम्मानित
जनप्रिय कवि व गीतकार पद्म विभूषण श्री ओ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> कुरुप्प 84 साल की उम्र
में 13 फरवरी 2016 को भाषा के अपने समृद्ध संसार को अलविदा कह गए। अपने पीछे वे
छोड़ गए हज़ारों साहित्य - प्रेमी शिष्य, अर्थपूर्ण सिनेमा - गीतों के चहेते लाखों
स्त्री - पुरुष व वामपंथी चेतना से प्रभावित एक बड़ा समाज। शुरुआती दौर में क्रांति
- गीतों की रचना करने वाले ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> ने बाद में वामपंथी आंदोलनों की शिथिलता को भी निशाना बनाया और आत्ममंथन
- सा करते हुए तमाम रचनाएँ की। वे हमेशा गरीबों, मजदूरों व सर्वहारा की पीड़ा को
अपनी कविताओं में मार्मिक ढंग से रेखांकित करते हुए सामाजिक परिवर्तन की अलख जगाते
रहे। ‘मन में दुख का सूर्य अस्तमित होने पर खिल उठता है एक पुष्प, जिसे मैं कोई
नाम नहीं दे सकता’ जैसी बात कहने वाले ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> से मैं
पहली बार तिरुवनन्तपुरम में तैनाती होने पर 1990 में मिला। उसके बाद पिछले 25
वर्षों से मैं लगातार उनसे मिलता रहा हूँ, उनकी कविताएँ सुनता रहा हूँ, उनके साथ साहित्यिक
चर्चाएँ करता रहा हूँ और उनके गुरु - तुल्य ज्ञान - दान से लाभान्वित होता रहा
हूँ। बस बीच के पाँच साल जो मैंने लखनऊ में बिताए, उसी समय उनसे मिलते रहने का
सिलसिला भंग हुआ, अन्यथा दिल्ली रहते हुए भी उनकी हर यात्रा में उनसे मिलना होता
रहता था। विगत कुछ वर्षों से उनका स्वास्थ्य ठीक नहीं रहता था, फिर भी वे मुझे समय
देते और बड़े प्रेम से संवाद करते। उनकी पत्नी सरोजिनी भी बड़ा स्नेह देतीं। ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> घर में न हों तो बेटे
राजीवन के साथ आत्मीयता से बातें होती। मेरी उनसे आखिरी मुलाकात लगभग दो साल पहले
दिल्ली में हुई, जब वे साहित्य अकादमी के टैगोर से जुड़े आयोजन में मुख्य प्रभाषण
देने आए थे। उनका स्वास्थ्य ठीक नहीं था। पत्नी भी साथ थीं। इंडिया इंटरनेशल
सेन्टर के जिस कमरे में वे रुके थे, उसी में बैठकर देर तक बातें हुई। उस दिन
उन्होंने इच्छा व्यक्त की कि मैं उनके अंतिम कविता - संग्रह ‘दिनान्तम’ का हिन्दी
में अनुवाद करूँ। मैंने उनकी इच्छा के अनुरूप ‘दिनान्तम’ के कुछ अंशों का अनुवाद
किया भी, किन्तु पूरी पुस्तक का अनुवाद अब मेरे लिए बेहद जरूरी हो गया है। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब भी ओ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> से उनके घर
पर मिलता तो वे अपनी कोई न कोई पुस्तक मुझे जरूर भेंट करते थे। इस प्रकार धीरे -
धीरे उनकी लगभग सभी पुस्तकें मेरे पास इकट्ठा हो गईं। उनका कविता - समग्र भी
प्राप्त हुआ। वे दिल्ली से आने वाले मेरे मित्रों को भी सहजता से समय देते और
प्रेम से उनसे मिलते। दिल्ली के मेरे मित्र सुमंत भट्टाचार्य तिरुवनन्तपुरम में
उनके घर पर हुई मुलाकात को निरन्तर याद करते हैं। वे गुरुदेव रवीन्द्रनाथ टैगोर से
बहुत प्रभावित थे और जब उनसे अकेले में साहित्यिक बातचीत होती थी तो वे अक्सर
उन्हें उद्धरित करते थे। उनके सौम्य और सरल स्वभाव का मैं शुरू से कायल था। इतना
सरल स्वभाव मैंने मलयालम के ही एक अन्य कवि अक्कित्तम को छोड़कर किसी साहित्यकार का
नहीं देखा। हाँ, उनके स्वभाव के आकलन की दृष्टि से ज्ञानपीठ के निदेशक रहे
रवीन्द्र कालिया जी का मत मुझसे भिन्न था। हुआ यह कि ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> को भारतीय ज्ञानपीठ पुरस्कार प्रधानमंत्री के
हाथों तिरुवनन्तपुरम में ही दिलाने का कार्यक्रम बना। चूँकि भारतीय ज्ञानपीठ
द्वारा मलयालम के सुप्रसिद्ध कवि अक्कित्तम को मूर्ति देवी पुरस्कार भी दिया जाना
था, अत: कालिया जी ने योजना बनाई कि ज्ञानपीठ पुरस्कार समारोह के अगले दिन
अक्कित्तम जी के सम्मान समारोह को भी तिरुवनन्तपुरम में ही आयोजित कर दिया जाय। मैं
ज्ञानपीठ पुरस्कार समारोह की पूर्व संध्या पर रवीन्द्र कालिया जी के अनुरोध पर
उनके व ममता जी के साथ ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> के घर गया। हम बड़े प्रेम से उनसे मिले और समारोह के बारे में बातचीत करके
लौट आए। प्रधानमंत्री की उपस्थिति में कार्यक्रम बड़ी ही सफलतापूर्वक संपन्न हुआ।
लेकिन अगले दिन जब मूर्ति देवी पुरस्कार के समारोह की बारी आई, तो कुछ गड़बड़ी हुई। ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> को उस समारोह में बतौर
वक्ता आना था, किन्तु ज्ञानपीठ की कार उन्हें लेने उनके घर नहीं पहुँची। वे बेटे
के साथ अपनी कार में कार्यक्रम में आए। उनका नाराज़ होना स्वाभाविक था, लेकिन जिस
तरह का गुस्सा उन्होंने वहाँ दिखाया, वह हमारे लिए अप्रत्याशित था। कालिया जी ने
उनसे क्षमा माँगी और वे शांत हो गए। लेकिन उसके बाद कालिया जी मुझसे प्राय: कहते
थे कि ज्ञानपीठ पुरस्कार कभी - कभी व्यक्ति के स्वभाव को बदल देता है। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ
पुरस्कार समारोह के पश्चात अगले दिन ओ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> के सम्मान में
तिरुवनन्तपुरम में एक अखिल भारतीय कवि सम्मेलन भी हुआ, जिसमें विभिन्न भारतीय
भाषाओं के कवियों ने भाग लिया। उसमें हिन्दी का प्रतिनिधित्व करते हुए मैंने ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> की बहुचर्चित कविता
‘भूमिक्क ओरु चरमगीतम’ का ‘भूमि के लिए एक मरण - गीत’ शीर्षक से किया गया अपना
हिन्दी अनुवाद पढ़ा। हिन्दी में उस कविता की प्रस्तुति पर श्रोताओं ने जिस जोरदार
ढंग से तालियाँ बजाई, उसे देखकर कवि सम्मेलन के बाद ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> ने मुझसे मजाक करते हुए कहा कि आपका अनुवाद तो
मूल कविता से भी ज्यादा प्रभावी लगता है। वे इसी तरह समय - समय पर मुझे मलयालम से
हिन्दी में अनुवाद करने के लिए प्रोत्साहित करते रहते थे। ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त
होने के बाद दिल्ली के साहित्यकार, विशेष रूप से मलयालम भाषा से जुड़े लोग, ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> को यहाँ बुलाकर
सम्मानित करना चाहते थे। ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> की वह दिल्ली - यात्रा मुझे उनसे गहरी अंतरंगता प्रदान कर गई। दिल्ली के
केरल भवन में उनका सम्मान समारोह हुआ, जिसमें उन्होंने अपनी बहुचर्चित ‘भूमिक्क
ओरु चरमगीतम’ कविता ही पढ़ी और मैंने वहीं पर उसका हिन्दी अनुवाद पढ़ा, जो मेरे लिए
गर्व का क्षण था। आज ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> हमारे बीच नहीं हैं, लेकिन पचीस सालों से मिलता रहा उनका स्नेह मेरे
द्वारा कभी भुलाया न जा सकेगा। उनकी धीर - गंभीर बातें, उनके आकर्षक शाब्दिक निनाद
से भरे काव्य - पाठ, मंचों पर साथ बैठकर सुने गए उनके ओजस्वी भाषण, सभी कुछ
निश्चित ही मेरी स्मृति को लंबे समय तक मथते रहेंगे। और मुझे ही क्यों, उनकी
कविताओं और व्यक्तित्व से प्रभावित लाखों आमजनों को भी ओ</span>.<span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">वी</span>.<span lang="HI"> कभी भुलाए न भूलेंगे। </span><o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-25882572428416880862016-02-04T22:58:00.002+05:302016-02-04T22:58:38.744+05:30ज़मीन हमरी लै लेउ<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="font-family: 'arial unicode ms', sans-serif; font-size: 12pt;">लै लेउ!</span><br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">अब जमीन हमरी लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">खेतु लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">खलिहानु लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">ऊसरु लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">उपजाऊ लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">जौनि चाहौ तौनि लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">पुरिखन कै थाती लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">बुझे दिया कै बाती लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">प्रानन ते पियारी लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">अँसुवन कै कियारी लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">लै लेउ! सरकार अब लै ही लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">कर्जु सहा जाति नहीं,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">बीजु बोवा जाति नहीं,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">आत्महत्याकारी भूमि लै ही लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">जौनु भाव चाहौ हमैं तौनु देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">कौनौ औरु जियै का सहारा देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">सूखि गईं ईंटन मां गारा देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">दवा देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">दारू देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">गाड़ी याक मारू देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">इज्जत देउ,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">पहिचान देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">नौकरी देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">अरमान देउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">माटी कै मड़ैया अब</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">लरिकनौ का ना चाही,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">सूखि गए बेरवन मां</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">कहाँ कौनिउ छाँह बाकी,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">हमैं तो अब उड़ै का अकासु चाही,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">हमैं तो अब बूड़ै का पतालु चाही,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">चुल्लू भरि पानी मां अब डूबि मरै का मनु नाही!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">सेज़ के नाम पै लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">पॉवर प्लान्ट के नाम पै लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">मल्टीनेशनल कै खातिर लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">एक्सप्रेस हाइवे कै खातिर लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">लैंड बैंक के खाता मां लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">जौने नाम ते चाहौ लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">लै लेउ! यह धरती लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">फसलन कै अरथी लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">सगरी ठकुरसुहाती लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">फारि कै हमरी छाती लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">काँधेन ते हरु खींचि - खींचि,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">पसीना ते ख्यात सींचि - सींचि,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">बीति गवै उमिरि सारी,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">मिटी ना कबहूँ उधारी,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">अब तो है हिम्मत हारी,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">लै लेउ यह जमीन सारी,</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">हम ते अब किसानी कै पहिचान सारी लै लेउ!</span><span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
</div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="-webkit-text-stroke-width: 0px; color: black; font-family: 'Times New Roman'; font-size: medium; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; letter-spacing: normal; line-height: normal; margin-bottom: 0.0001pt; orphans: auto; text-align: left; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; widows: 1; word-spacing: 0px;">
<div style="margin: 0px;">
<span lang="EN-US" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;">(2012)</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-86481563324508295732016-01-26T07:26:00.000+05:302016-01-26T07:26:18.346+05:30जलवायु परिवर्तन पर पेरिस समझौता भारत के अनुकूल<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">संयुक्त
राष्ट्र के यूनाइटेड नेशन्स फ्रेमवर्क कन्वेन्शन ऑन क्लाइमेट चेन्ज (यू</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">. <span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI"> एफ</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI">) ने पेरिस में विगत
12 दिसम्बर, 2015 को सदस्य देशों के बीच जलवायु परिवर्तन पर हुए समझौते को ऐतिहासिक
बताया। इस सम्मेलन के बारे में विश्व भर के गैर</span> - <span lang="HI">सरकारी संगठन
व अन्य रुचि रखने वाले संगठन</span>, <span lang="HI">एक लंबे समय से अपनी - अपनी माँगे
सामने रखकर आंदोलनरत थे। सभी चाहते थे कि इस सम्मेलन का हश्र पहले जैसा न हो और
इससे ग्लोबल वार्मिंग की गति को थामने के लिए आगे बढ़ने का कोई रास्ता जरूर निकले। भारत
जैसे विकासशील देश चाहते थे कि यू</span>. <span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI">
एफ</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> के मौलिक स्वरूप में कोई विशेष परिवर्तन न होने पाए तथा समझौते का फोकस
केवल जलवायु परिवर्तन को रोकने पर ही न होकर उसके अनुकूलन के उपायों, संभावित
ख़तरों का सामना करने एवं इन उद्देश्यों की पूर्ति के लिए वित्तीय व्यवस्था स्थापित
करने तथा जरूरी तकनीक की खोज व प्रसार जैसे समग्र पहलुओं पर केन्द्रित होनी चाहिए।
वे इस बात पर भी दृढ़ थे कि कार्बन उत्सर्जन कम करने के लिए विभिन्न देशों की जो भी
जिम्मेदारियाँ तय हों, वे तुलनात्मक समानता के सिद्धान्त एवं देश विशेष की
परिस्थितियों को संज्ञान में लेकर तय की जांय। वे यह भी चाहते थे कि विकसित देशों
के लिए जो भी जिम्मेदारियाँ तय की जांय, वे कानूनी बाध्यता के तौर पर निर्धारित हों।
ग्रुप - 77 के देश भी, चीन व विकासशील देशों के साथ मिलकर इस बात का दबाव बना रहे
थे कि समझौता सम्पूर्णता में हो और उसमें हर देश के हित का ध्यान रहा जाय। दूसरी
तरफ अमेरिका अपने मित्र देशों व यूरोपियन यूनियन आदि के साथ मिलकर शुरू से ही
जिम्मेदारियों को समानता व विशिष्ट परिस्थितियों के आधार पर तय किए जाने व समझौते
को अन्य सभी पहलुओं व फंडिंग आदि पर फोकस किए जाने का पुरजोर विरोध कर रहा था। ये
देश यू</span>. <span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI"> एफ</span>.<span lang="HI">
सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> के
स्वरूप को ही बदलने पर आमादा थे, जिससे विकासशील देशों पर शुरू से ही कार्बन
उत्सर्जन कम करने का दबाव बना रहे। तमाम लंबी - लंबी बहसों और कूटनीतिक जद्दोज़ेहद
के बाद आखिर में जिस समझौते पर सहमति बनी उसका अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर व्यापक तौर
पर स्वागत हुआ है।</span><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वास्तव में जो
समझौता हुआ है, उसमें भले ही स्पष्ट रूप से विभिन्न विकसित देशों के लिए कार्बन
उत्सर्जन कम करने के लिए कानूनी बाध्यता वाले लक्ष्य तय नहीं किए गए हैं, किन्तु
इस समझौते का स्वरूप बहुत व्यापक है तथा इसमें सभी तरह के देशों के हितों का ध्यान
रखा गया है। सम्मेलन के परिणामों से अधिकांश गैर - सरकारी संगठन भी कमोवेश संतुष्ट
हैं। भारत के केन्द्रीय पर्यावरण मंत्री श्री प्रकाश जावड़ेकर ने सम्मेलन के पश्चात
घोषित किया कि भारत के सभी सुझाव मान लिए गए हैं, अतः वह इस समझौते का स्वागत करता
है। मुझे लगता है कि अमेरिका जिस तरह का विपरीत दबाव विकासशील देशों पर बनाए हुए था
और भारत की छवि को तो वह पिछले एक </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">- <span lang="HI">डेढ़ साल से लगभग अडंगेबाज़ वाली स्थापित करने में
जुटा था</span>, <span lang="HI">उसको देखते हुए यह समझौता भारत के लिए विजय की एक
निशानी है। अमेरिकी विदेश मंत्री जॉन केरी खुद अंत तक पेरिस सम्मेलन में मौजूद थे और
सहयोगी मित्रों के साथ मिलकर लगातार अपनी चालें चल रहे थे। स्पष्ट है कि जो समझौता
हुआ है, वे उससे बेहतर शायद वहाँ कुछ होने भी नहीं देते, और जो कुछ हुआ है, उसे
उन्होंने निश्चित ही विश्व समुदाय के बड़े दबाव के कारण माना है। ऐसी सूचनाएँ हैं
कि समझौते को अंजाम तक पहुँचाने में मेजबान देश फ्रांस के राष्ट्रपति ने परदे के
पीछे से अहं भूमिका निभाई। <o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">समझौते का
सबसे महत्वपूर्ण पहलू यह है कि यू</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">. <span lang="HI">एन</span>.<span lang="HI"> एफ</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> सी</span>.<span lang="HI"> के सभी देश मिलकर पूर्वऔद्योगिक स्तर से ऊपर वैश्विक तापमान की वृद्धि</span>
2 <span lang="HI">डिग्री सेल्सियस से नीचे ही बनाए रखेंगे तथा कोशिश यह होगी कि यह वृद्धि</span>
1 .5 <span lang="HI">डिग्री सेल्सियस से ज्यादा न हो। वैश्विक तापमान का पूर्वऔद्योगिक
स्तर अठारहवीं शताब्दी के संदर्भ में माना जाता है और यह अनुमान है कि 2008 तक
उसमें 0</span>.<span lang="HI">7 डिग्री सेल्सियस की वृद्धि पहले ही हो चुकी है।
समझौते के अनुसार जलवायु परिवर्तन का सामना सभी सदस्य देशों द्वारा मिल </span>- <span lang="HI">जुलकर कुछ इस प्रकार से किया जाएगा कि कृषि </span>- <span lang="HI">उत्पादन
को ख़तरा न पैदा हो। यह भी तय हुआ है कि ग्रीनहाउस गैसों के उत्सर्जन को कम करने तथा
जलवायु परिवर्तन प्रतिरोधी गतिविधियों के लिए वित्तीय </span>-<span lang="HI"> प्रवाह
को स्थिर स्वरूप प्रदान किया जाएगा। </span><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">समझौते का
अन्य अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष यह है कि ग्रीनहाउस गैसों के उत्सर्जन को कम करने के
लक्ष्यों की प्राप्ति के कामों में सभी देश पूरी पारदर्शिता बरतेंगे। हर देश इस मामले
में शीघ्र अपनी एक सर्वश्रेष्ठ योजना बनाएगा</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, <span lang="HI">जिसमें जल्दी से जल्दी उत्सर्जन के सर्वोच्च स्तर
पहुँचने और फिर उसमें तेजी से कमी लाने तथा गैर </span>-<span lang="HI"> उत्सर्जन वाली
तकनीक अपनाने की व्यवस्था होगी। विकासशील देशों को उत्सर्जन के सर्वोच्च स्तर तक
पहुँचने के लिए अधिक समय मिलेगा। विकसित देशों द्वारा इसके लिए उन्हें आर्थिक एवं तकनीकी
सहायता प्रदान की जाएगी। इस समझौते के क्रियान्वयन की हर पाँच साल में समीक्षा की जाएगी।
पहली समीक्षा</span> 2023 <span lang="HI">में होगी। ग्रीनहाउस गैसों के उत्सर्जन को
कम करने के लक्ष्य तुलनात्मक समानता के सिद्धांत तथा विभिन्न देशों की अलग </span>-<span lang="HI"> अलग परिस्थितियों</span> (<span lang="HI">टिकाऊ विकास व गरीबी उन्मूलन की आवश्यकताओं
के आधार पर</span>) <span lang="HI">पर निर्धारित होंगे। सभी देश वर्ष</span> 2050 <span lang="HI">के बाद ग्रीनहाउस गैसों के उत्सर्जन को पूरी तरह से ख़त्म करने के लक्ष्य को
ध्यान में रखकर काम करेंगे। लक्ष्य - निर्धारण की इस प्रकार की प्रक्रिया को ‘बॉटम
अप’ प्रणाली की संज्ञा दी गई है, जिसमें कार्बन उत्सर्जन घटाने के लक्ष्य देश खुद
तय करेंगे तथा बहुराष्ट्रीय स्तर पर कोई लक्ष्य - निर्धारण नहीं होगा। भारत जैसे
विकासशील देशों के लिए यह बहुत ही महत्वपूर्ण निर्णय है। चूँकि यह निर्णय अमेरिकी
रुख के एकदम विपरीत है, अत: देखना यह होगा कि पेरिस के बाद अमेरिका व उसके मित्र
देश इस समझौते के अनुपालन को आगे बढ़ाने के लिए कितनी तत्परता दिखाते हैं, और सदस्य
देश खुद पहल करते हुए कितनी जल्दी अपने राष्ट्रीय निर्धारित योगदानों की घोषणा
करते हैं। </span><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">समझौते के
अनुसार एक देश की ग्रीनहाउस गैस उत्सर्जन कमी का दूसरा देश उपयोग कर सकेगा। विकसित
देश विकासशील देशों को आर्थिक सहायता भी प्रदान करेंगे। विकसित देश इसके लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> 2020 <span lang="HI">तक विभिन्न स्रोतों से</span> 100 <span lang="HI">बिलियन डॉलर का</span>
'<span lang="HI">जलवायु फंड</span>' <span lang="HI">स्वरूपित करेंगे</span>, <span lang="HI">जिसे बाद में और व्यापक बनाया जाएगा। विकासशील देशों को तकनीक के विकास व हस्तांतरण
तथा क्षमता </span>-<span lang="HI"> निर्माण के लिए भी विकसित देशों से सहायता मिलेगी।
भारत विशेष रूप से चाहता था कि समझौते के तहत बौद्धिक संपदा अधिकारों के नाम पर
विकसित देशों द्वारा तकनीक के हस्तांरण में डाली जाने वाली रुकावटों को दूर करने
की व्यवस्था हो तथा इसके लिए फंडिंग भी की जाय। यह खुशी की बात है कि समझौते में
इसके लिए उचित व्यवस्था शामिल की गई है। अब समझौते पर सभी सदस्य देशों को</span>
22 <span lang="HI">अप्रैल</span> 2016 (<span lang="HI">विश्व पृथ्वी माता दिवस</span>)
<span lang="HI">से लेकर</span> 21 <span lang="HI">अप्रैल</span> 2017 <span lang="HI">के
बीच हस्ताक्षर करने हैं। चूँकि समझौते के क्रियान्वयन की राह लंबी है, अत: उस पर
चलते समय सुस्त हो जाने अथवा भटकने के ख़तरे भी काफी हैं। इसलिए यह देखना जरूरी
होगा कि धरती को बचाने और मनुष्य के भविष्य को सुरक्षित बनाने के लिए इस
महत्वपूर्ण समझौते पर विश्व के देशों द्वारा आगे कितनी सत्यनिष्ठा, पारदर्शिता व तत्परता
के साथ कार्रवाई की जाती है। </span><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in; text-justify: inter-ideograph;">
<br /></div>
<br />
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-justify: inter-ideograph;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">(<span lang="HI">लेखक भारतीय प्रशासनिक सेवा के
वरिष्ठ सरकारी अधिकारी हैं, किन्तु इस लेख में उनके निजी विचार हैं</span>)<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-76237275889580636492016-01-21T07:01:00.001+05:302016-01-23T07:36:19.772+05:30विश्व व्यापार संगठन में भारत के किसानों व गरीबों के हित ख़तरे में - बाली से लेकर नैरोबी तक मामला अधर में ही<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हंगामेदार</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 9</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वां</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2013 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इंडोनेशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुद्दों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अहम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुद्दा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संभावनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोकने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्राणवायु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्भर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आबादी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चालाक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिले।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्नों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समेकित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छूट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हासिल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाजार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रचलित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दामों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाजार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबंधित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्रेड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रचलित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बेचा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतरर्राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तुलना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्धित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्तर्गत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधानित</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> '</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">' (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिकतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 10 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 5 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> <o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतर्राष्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ष</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 1986-88 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्षों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हालांकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को ये मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">), </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतर्राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़तरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्यथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उल्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लंघन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पेनाल्टी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खुली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रश्नचिन्ह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उठा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उपज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वादा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सांकेतिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकारों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बोनस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवालों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोड़कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आँकड़ों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिलहाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिंता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिंताजनक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मोटे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कगार पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में समझौते के माजूदा
स्वरूप के अंतर्गत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाध्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पड़ सकता है।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़तरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाँपते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का यह प्रयास रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहयोगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मदद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाप्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संशोधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ताकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कठिनाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नवम्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2012 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संशोधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संसाधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विहीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीबों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुनिश्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिटाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हेतु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">‘डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस’</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छूट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलेगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बातचीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्याओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकालने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्णय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मसौदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गई थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दौरान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाभार्थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संख्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खुलासा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना निर्धारित था।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शान्ति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरूद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">‘डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस’</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्षेत्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उम्मीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयासों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मद्देनज़र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लचीला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनाएँगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँचाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लालच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनिश्चितता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 7 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2013 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खंड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विपरीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीर्घ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्तर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवगत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कराएँगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इंडोनेशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिषद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 27 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जनवरी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फैसला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">त्वरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हालत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2015 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अर्थात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगामी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवश्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिषद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खंड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतरिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तिथि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाशिंगटन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चा के दौरान अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दक्षिण व मध्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की सहायक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सचिव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रीमती निशा देसाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिस्वाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नवंबर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूछने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिला</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तर्कों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कन्नी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काटते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हस्तराक्षरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्तों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौतों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डालना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँगों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोधी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संघ</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मजबूती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट है कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दारोमदार</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 15 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 18 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2015 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आयोजित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अगले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वीणिज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रीमती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्मला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीतारमन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टीम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डटी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 19 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गईं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केन्द्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भंडार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाई है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विदेश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सचिव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जॉन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगभग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धमकियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बराक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ओबामा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रुख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नज़र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आया।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भंडार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थापित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलाकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निष्कर्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फार्मूला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्वीकार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2001 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपत्तियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुझाव</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अत</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">: </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">त्वरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खोज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करें।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीघ्रातिशीघ्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बैठकें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बुलवाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहमति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एजेण्डे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशावह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रिलिया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्राज़ील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हाथों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पकड़ाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">झुनझुना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बजाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगेगा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हठधर्मिता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँगे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गंभीर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आर्थिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संकट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जन्म</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि व अर्थव्यवस्था
व्यापक प्रभाव पड़ेगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वजह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गाज़</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिटाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीबों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गिरेगी।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व व्यापार संगठन द्वारा इस बात को
नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की बड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उपलब्धि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा रही है कि सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बताया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गैर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्षेत्रों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सेवा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रिप्स</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीघ्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अतिरिक्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रांसपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जीविकोपार्जन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संरक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामलों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दर्ज़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिन्दुओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बातचीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संजीदगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृतसंकल्प</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परोक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गहरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मतभेद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन मामलों में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशंका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्राज़ील</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेक्सिको</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंधाधुंध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पारदर्शिता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तौर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होंगे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तुलना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगभग</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 34 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आर्थिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहयोग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गुनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फार्म</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिल</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बजट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोखिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हानि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शुरू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इरादे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुगाड़</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्तों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बचाकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्रीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाता</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्लू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रोत्साहित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समायोजित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पेनाल्टियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बचे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमेशा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्थाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रच्छन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गतिविधियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिस्थितियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुकूल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">महानिदेशक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एज़ीवेडो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सर्वश्रेष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाणिज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लौटकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संसद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बयान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हितों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संरक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बताया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशंकाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खलबली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मचा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्नों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभिलेख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तुत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घमासान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आसान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगा और भारत को बहुत
तेजी और होशियारी के साथ वहाँ अपनी मूल्य समर्थन नीति व खाद्य सुरक्षा कार्यक्रम
को संरक्षित करने के लिए स्थायी समाधान खोजे जाने पर बल देना होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश नैरोबी में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस मुद्दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">त्वरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खोज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने को तैयार भले ही हुए
हों, लेकिन इसके लिए पहल और दबाव भारत को ही बनाना होगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए भारत को यह भी
सुनिश्चित करना होगा कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस समस्या का स्थायी समाधान निकलने के पश्चात ही विकसित देशों की रुचि वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एजेण्डे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ आगे बढ़े अथवा
नैरोबी में उनके द्वारा सामने रखे गए नए मुद्दों पर आगे कोई बात हो। यह दुखद
स्थिति है कि 2013 में बाली में समस्या का स्थायी समाधान निकालने हेतु समय - सीमा
तय हो जाने और उसके लिए वार्ताओं को आगे बढ़ाए जाने के लिए सदस्य देशों द्वारा एक
कार्य योजना तैयार करके प्रस्तुत किए जाने का निर्णय लिए जाने के पश्चात दो वर्ष
से अधिक का समय बीत चुका है, किन्तु अभी तक भारत न तो अपनी कार्य योजना प्रस्तुत
कर पाया है और न ही इस मुद्दे पर कृषि समिति में कोई चर्चा शुरू करवा पाया है।
स्पष्ट है कि समय हमारे हाथ से फिसल रहा है और इस मामले में अब पूरी मुस्तैदी से
जुटने और कूटनीति की सारी महारत का उपयोग करने की जरूरत है। हमारे लिए किसी भी कारण
से यह मौका गँवाना आत्महत्या करने जैसा होगा। <o:p></o:p></span></div>
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<br />
<div style="margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेखक भारतीय प्रशासनिक
सेवा के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वरिष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस लेख में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निजी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">)<o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-3750104237517453952016-01-17T20:22:00.007+05:302016-01-23T07:41:05.856+05:30मेरी नई पुस्तक 'हिन्दी साहित्य : कुछ ताक - झाँक' से 'स्वकथन' का अंश<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<h1 align="center" style="margin-top: 0in; text-align: center;">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><span style="font-size: small;">इस पुस्तक में मेरे उन साहित्यिक लेखों का संग्रह है, जिन्हें मैंने मुख्यत:
अपनी पिछली साहित्यिक लेखों की पुस्तक ‘सृजन, समाज और संस्कृति’ (साहित्य भंडार,
इलाहाबाद - 2014) के पश्चात लिखा है। इनमें सुप्रसिद्ध कथाकार शिवमूर्ति की ताजा
कहानी ‘कुच्ची का कानून’ पर लिखा गया लंबा लेख, कथाकार एवं उपन्यासकार अखिलेश के
ताजा उपन्यास ‘निर्वासन’ पर लिखे गए दो लेख, युवा कवि एवं लेखक हरेप्रकाश उपाध्याय
के पहले किन्तु चर्चित उपन्यास ‘बखेड़ापुर’ पर लिखा गया लेख, ज्ञानपीठ पुरस्कार से
सम्मानित वयोवृद्ध कवि केदारनाथ सिंह के नए कविता - संग्रह ‘सृष्टि पर पहरा’ के
बारे में लिखे गए लंबे आलेख के अलावा स्वर्गीय मानबहादुर सिंह की कविताओं, युवा
कवि अशोक कुमार पांडेय, कुमार अनुपम व उमाशंकर चौधरी के कविता - संग्रहों तथा राजनीति
से जुड़े कवि उपेन्द्र चौहान के सद्य:प्रकाश्य कविता - संग्रह पर लिखे गए लेख भी
शामिल हैं। इसके अलावा हिन्दी बाल - कविता साहित्य का अवलोकन करता एक लंबा लेख तथा
कहानी की आलोचना की वर्तमान स्थिति से संबन्धित एक लघु लेख भी समायोजित है। ये
सारे लेख मैंने बहैशियत एक पाठक लिखे हैं, क्योंकि आलोचना के क्षेत्र में उतरने का
न मेरा कोई इरादा रहा है और न कोई अनुभव अथवा ज्ञान। आलोचना एक अलग तरह की दृष्टि
की अपेक्षा रखती है, वह चीर - फाड़ में विश्वास रखती है, अच्छाइयों को कम, कमियों
अथवा बुराइयों को ज्यादा उजागर करती है और साहित्य का अपने स्थापित सिद्धान्तों के
आधार पर मूल्यांकन करती है। ऐसा मूल्यांकन करते समय आलोचक किसी भी कृति को
पूर्ववर्ती साहित्य के साथ - साथ, अन्य भाषाओं तथा विदेशी साहित्य के श्रेष्ठ सृजन
के परिप्रेक्ष्य में एक तुलनात्मक कसौटी पर कसता है और रचना के समसामयिक तथा
ऐतिहासिक महत्व अथवा महत्वहीनता को रेखांकित करता है। इन लेखों को लिखते समय मेरा
वह उद्देश्य नहीं रहा है। मेरा उद्देश्य किसी पाठक को रचना के उस पक्ष से परिचित
कराना भर रहा है, जिसने मुझे आकर्षित किया है तथा रचना से जुड़ी उन बातों की चर्चा
करना रहा है, जो हमें एक नई दिशा देती है या नया अवबोध कराती है। यहाँ प्रयास रचना
के सबल व सार्थक अंशों को ‘एप्रीसिएट’ करने का रहा है, ताकि पाठक उनकी ओर आकर्षित
हो सकें, न कि किताबों से बिदककर भागें, जैसा कि नामी - गरामी आलोचकों की आलोचना
पढ़ने के बाद किसी भी बेहतरीन पुस्तक के बारे में हो सकता है।<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शिवमूर्ति समकालीन हिन्दी साहित्य में स्त्री विमर्श
के उत्कृष्ट कथाकार हैं। स्त्री</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यौन </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> शोषण</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिरोध</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऊपर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शारीरिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानसिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अत्याचार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाना</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पुरुष</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रधान</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रवृत्ति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वैदिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पौराणिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बातों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हवाला</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देकर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अतीत</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नारी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भिन्न</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दावे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नारी </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> मुक्ति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गढ़े</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नारों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उछाला</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानसिकता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिवर्तन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिखता।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नारी </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> समाज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीचे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">झुकाने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नित्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैतिकता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पैमाने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गढ़े</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बहू </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> बेटियों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लि<span class="textexposedshow">ए</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोज</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नई</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आचरण </span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> संहिता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रची</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पुरुषों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहीं</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रश्न</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूछने</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है। उनकी ‘तिरिया चरित्तर’
जैसी कहानी में हमने ग्रामीण स्त्रियों के संसार के उस यथार्थ को देखा है, जो हमें
शर्मशार कर देता है। अपनी नई कहानी ‘कुच्ची का कानून’ में वे स्त्री के विद्रोह का
आख्यान रचते हैं। इसीलिए मैंने विशेष रूप से इस कहानी को अपने आलेख के लिए चुना और
उसे यहाँ सम्मिलित किया है।<o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">इन दिनों अखिलेश के नए उपन्यास </span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">'<span lang="HI">निर्वासन</span>' <span lang="HI">की हर जगह चर्चा है। अखिलेश का उपन्यास</span> '<span lang="HI">निर्वासन</span>'
<span lang="HI">पढ़कर एक अरसे के बाद लगा कि कुछ लीक से हटकर और बहुत सार्थक पढ़ा। उनकी
भाषा</span> - <span lang="HI">शैली का तो मैं शुरू से कायल रहा हूँ। अखिलेश ने अपनी
उपन्यासों एवं कहानियों के माध्यम से हिन्दी के साहित्य - लेखन में नए आयाम
स्थापित किए हैं। उनकी कहानियों में दलित-विमर्श</span>, <span lang="HI">स्त्री - विमर्श</span>,
<span lang="HI">सामाजिक विमर्श</span>, <span lang="HI">मनोविश्लेषण व अन्य तमाम
प्रकार की विशिष्ट एवं उल्लेखनीय प्रवृत्तियों के साथ - साथ राजनीतिक विमर्श का बड़ा
ही सशक्त</span>, <span lang="HI">प्रभावी व यथार्थपरक पक्ष है। उनका राजनीतिक
विमर्श सहज</span>, <span lang="HI">व्यंग्य व विनोद से पूर्ण आकर्षक भाषा के साथ</span><span class="apple-converted-space"> </span><span class="textexposedshow"><span lang="HI">मिलकर इतना विचारोत्तेजक एवं प्रभावकारी हो उठता है कि पाठक उसमें मनसा
डूबकर संवेदना और उद्विग्नता से भर उठता है। अखिलेश इसी विचारोत्तेजक राजनीतिक
विमर्श व अपनी विशिष्ट अभिव्यंजना शैली व भाषा के कारण अपने समकालीन कथाकारों से
एकदम अलग और आकर्षक दिखते हैं। अखिलेश की कहानियों की पठनीयता व रोचकता उन्हें
मुंशी प्रेमचन्द की विरासत को सँभालने वाला एक लोकप्रिय कथाकार बनाती है और उनका
यथार्थ के मजबूत पायों पर खड़ा</span>, <span lang="HI">पूरी सत्ता - व्यवस्था की
कमियों को बेनकाब करता और देश की राजनीति के विद्रूपों को अलग - अलग कोणों से
स्कैन करके हमारे सामने दिलेरी व बेरहमी से प्रस्तुत करता धारदार राजनीतिक विमर्श
उन्हें कमलेश्वर या ऐसे ही अन्य श्रेष्ठ कथाकारों की पंक्ति में एक महत्वपूर्ण
स्थान दिलाता है। ‘निर्वासन’ पर मैंने दो लंबे आलेख लिखे हैं, जो ‘बनासजन’ तथा
‘मंतव्य’ में प्रकाशित हुए हैं। इस पुस्तक में इन दोनों ही लेखों को संग्रहीत किया
गया है। <o:p></o:p></span></span></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">ज्ञानपीठ पुरस्कार से सम्मानित वयोवृद्ध कवि केदारनाथ सिंह मेरे सबसे
पसंदीदा कवि हैं। अपनी कविताओं में वे एक ऐसी संवेदना</span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, <span lang="HI">करुणा</span>, <span lang="HI">विवेक व प्रतिरोध जगाने वाले कवि के रूप में नज़र
आते हैं</span>, <span lang="HI">जिसे आदमी का सड़क पार करना हमेशा अच्छा लगता है</span>,
<span lang="HI">क्योंकि उसमें एक उम्मीद</span> - <span lang="HI">सी होती है कि दुनिया
जो इस तरफ है शायद सड़क के उस तरफ उससे कुछ बेहतर हो। वे दीवारों पर आदमी की भूख के
बारे में आग का बयान लिखते हैं और हमें विश्वास दिलाते हैं कि वे कविता नहीं कर रहे
हैं</span>, <span lang="HI">सिर्फ़ आग की ओर इशारा</span><span class="apple-converted-space"> </span><span class="textexposedshow"><span lang="HI">कर रहे हैं। वे प्रेमिका का हाथ अपने हाथ में लेते हुए सोचते हैं कि दुनिया
को उसके हाथ की तरह नरम और सुन्दर होना चाहिए और वे गाँव में बिछुड़े अपनों से कुछ
इस तरह से लिपटना और मिलना चाहते हैं कि बस वे ही मिलें और दिल्ली बीच में न आए। वे
किसान के बेटे को यही सिखाते हैं कि वह रात को जब भी रोटी तोड़े</span>, <span lang="HI">तो पहले सिर झुकाकर गेहूँ के पौधे को याद कर ले। वे </span></span><span lang="HI">इस शहर की लाखों</span> - <span lang="HI">लाख चींटियों की मूक रुलाई का हिन्दी
में अनुवाद करना चाहते हैं। वे पक्षियों की दुनिया में बया के कायल हैं क्योंकि ताजमहल
बनाने की दुर्लभ तकनीक सिर्फ उसी के पास है। पृथ्वी पर होने वाली उलट</span> - <span lang="HI">फेर के बारे में वे ईश्वर को बस इतना ध्यान रखने का संदेश देते हैं कि उसमें
उनका छोटा</span> - <span lang="HI">सा गाँव कहीं उजड़ न जाय और दलपतपुर</span> - <span lang="HI">चट्टी की बुढ़िया की बकरी घर लौट आए। वे हमें इस बात को ध्यान से पढ़ने की ताक़ीद
करते हैं कि रास्ते वे पंक्तियाँ है जिन्हें लिखकर हमारे पाँव भूल गए हैं। उन्हें यह
उम्मीद है कि अपनी अस्मिता न खोकर वे यहीं किसी किवाड़ पर हाथ के निशान की तरह पड़े रहेंगे
या किसी पुराने ताखे या सन्दूक की गन्ध में छिपे रहेंगे। उन्हें आज भी याद है कि जब
वे गाँव से इस महानगर में आए थे तब उनके कुर्ते में छोटी</span> - <span lang="HI">सी
एक जेब भी थी</span>, <span lang="HI">जिसमें मकई के लावा की गन्ध भरी थी और वह मिट जाने
के पहले कई हफ़्तों तक उनके साथ</span> - <span lang="HI">साथ रही थी। वे घर आने का न्योता
देते हुए अपने झरोखे पर रखे भोजपुरी के उस शंख को सुनाने की बात करते हैं</span>, <span lang="HI">जिसमें सातों समुद्र धीमे</span> - <span lang="HI">धीमे बजते हैं। वे गर्व के
साथ कहते हैं कि वे जहाँ भी हैं</span>, <span lang="HI">वही पुरबिहा हैं</span>, <span lang="HI">जो दुनिया के किसी भी हिस्से में गिरा खून अपने अँगौछे से पोंछने को तैयार
रहता है।</span><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">केदारनाथ सिंह का नया कविता</span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> - <span lang="HI">संग्रह </span>‘<span lang="HI">सृष्टि पर पहरा</span>’
<span lang="HI">पढ़कर मैं जितना प्रभावित हुआ</span>, <span lang="HI">एक पाठक के तौर पर
भी और एक कवि के रूप में भी</span>, <span lang="HI">कि मैंने झट से उस पर एक लंबा लेख
लिख डाला जो बाद में </span>‘<span lang="HI">कल के लिए पत्रिका में छपा। उस आलेख को
इस संग्रह में शामिल करने में मुझे बेहद खुशी हो रही है। मैंने</span> 2014 <span lang="HI">में आम चुनाव के बाद नई सरकार के गठन के अवसर पर नए प्रधानमंत्री को अपनी शुभकामनाएँ
अर्पित करते हुए इस संग्रह के शीर्षक से जुड़ी कविता ‘सृष्टि पर पहरा’ का उपयोग करते
हुए फेसबुक पर विपक्ष के लिए जो टिप्पणी की थी वह इस प्रकार है</span> - “<span lang="HI">मैं </span>'<span lang="HI">शुष्क
और झरनाठ</span>' <span lang="HI">विपक्ष के चंद जीवंत प्रतिनिधियों से भी अपने कर्तव्यों
का ठीक से निर्वाह करने का आह्वान करता हूँ। लोकतंत्र में विपक्ष की बड़ी भूमिका होती
है। सत्ता का यह सामान्य चरित्र होता कि वह आत्मसम्मोहन का शिकार होकर पथभ्रष्ट हो
जाती है। विपक्ष उसकी हर अति पर अंकुश लगाता है। विपक्ष के कमजोर होने पर सत्ता के
पथ से विचलित होने के अवसर बढ़ जाते हैं। ऐसे में विपक्ष की जिम्मेवारी भी बढ़ ज<span class="textexposedshow">ाती है। यदि सीमित शक्ति के बावजूद विपक्ष दुर्बल को बचाने और
अपनी अस्मिता की रक्षा करने के लिए संघर्ष करता तो वह श्रेष्ठ हो जाता है। इन बातों
को केदारनाथ सिंह की इस कविता से अधिक बेहतर तरीके से कैसे कहा जा सकता है</span></span><span class="textexposedshow"> - ‘</span><span lang="HI">सृष्टि पर पहरा</span>/ <span lang="HI">जड़ों की डगमग खड़ाऊ पहने</span>/ <span lang="HI">वह सामने खड़ा था</span>/ <span lang="HI">सिवान का प्रहरी</span>/ <span lang="HI">जैसे मुक्तिबोध का ब्रह्मराक्षस</span>
-<span class="apple-converted-space"> / </span><span lang="HI">एक सूखता हुआ लम्बा
झरनाठ वृक्ष</span>/ <span lang="HI">जिसके शीर्ष पर हिल रहे थे</span>/ <span lang="HI">तीन</span> - <span lang="HI">चार पत्ते</span>/ <span lang="HI">कितना भव्य था</span>/
<span lang="HI">एक सूखते हुए वृक्ष की फुनगी पर</span>/ <span lang="HI">महज़ तीन</span>
- <span lang="HI">चार पत्तों का हिलना</span>/ <span lang="HI">उस विकट सुखाड़ में</span>/
<span lang="HI">सृष्टि पर पहरा दे रहे थे</span>/ <span lang="HI">तीन</span> - <span lang="HI">चार पत्ते।</span>”<span class="apple-converted-space"> </span><span class="textexposedshow"><span lang="HI"><o:p></o:p></span></span></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आजकल आलोचकगण</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रायः</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान समय में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिखी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिकांश</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताएँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कूड़ा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनमें</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाठकों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकर्षित</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शक्ति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बताता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कवि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कौन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताएँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कूड़ा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आलोचकों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सच</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ताक़त</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पढ़े ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टिप्पणियाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काव्यालोचना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर्तव्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इतिश्री</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मैंने एक बार फेसबुक पर अपने मित्रों से प्रश्न किया कि यदि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आप</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अध्ययन</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मनन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आप</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ष</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पत्र </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> पत्रिकाओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संग्रहों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पढ़ी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घटिया</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बेहतर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रेणी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्रम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आप</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किस</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कवि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कौन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहेंगे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मैंने कसम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी दिलाई कि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सच्ची</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहिएगा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सच</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दर्ज़</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करिएगा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दसों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविताओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शामिल</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लीजिएगा। लेकिन उस प्रश्न पर किसी भी साहित्यकार, विशेषकर
आलोचना के कर्म से जुड़े किसी भी मित्र का कोई जबाब नहीं आया, क्योंकि आजकल लोग
मुश्किल या खरे - खरे सवालों का सामना करने से बचते हैं। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><span style="font-size: small;"> <o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-size: small;"><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> <span lang="HI">मेरा मानना है, </span></span></span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कविता में लय
अथवा गेयता होने की विशेषता ही उसे गद्य से अलग करती है। गद्य के श्रोता नहीं होते
हैं</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, <span lang="HI">सिर्फ पाठक होते हैं। लेकिन कविता के मूलतः श्रोता
होते हैं</span>, <span lang="HI">पाठक नहीं। अच्छा है</span>, <span lang="HI">कवि ग ण
यह बात समझ लें और कविता </span>-<span lang="HI"> पाठ से या कवि </span>-<span lang="HI"> गोष्ठियों व सम्मेलनों से भागें नहीं</span>, <span lang="HI">वरना उनकी पहचान
ही खो जाएगी। वैसे कविता का मंच केवल विदूषकों के लिए छोड़ देना अपने को कवि मानने वालों
को शोभा नहीं देता और लोग क्या सोचेंगे कि आज की कविता का स्तर वही है जो मंचों से
सुनाई दे रहा है। गंभीर काव्य </span>-<span lang="HI"> मंचों की स्थापना को प्रोत्साहन
देने के लिए मैं हमेशा मिथिलेश श्रीवास्तव, अशोक कुमार पांडे आदि मित्रों को बधाई
देता रहा हूँ। जनसामान्य के बीच अपना असर छोड़ने के लिए कविता का प्रसार आवश्यक है।
वैसे कविता तो हर काल में कवियों द्वारा लोगों के बीच ठेली या उछाली ही जाती रही है</span>
(<span lang="HI">दरबारी कविता को छोड़कर</span>). <span lang="HI">पुराने धार्मिक स्त्रोतों
या</span> '<span lang="HI">रामचरितमानस</span>' <span lang="HI">जैसी रचनाओं आदि में तो
अनिवार्य संस्तुतियाँ होती थीं कि जो उन्हें बार </span>-<span lang="HI"> बार पढ़ेगा
तो क्या लाभ होगा। स्वयं कवियों के लिखित अनुरोध पर ही भक्ति </span>-<span lang="HI"> कविताओं के जाप या पारायण की परम्परा चली</span>. <span lang="HI">दूसरी विचारधारा
के लोग हमेशा प्रचार से बचते रहे और आमजन से अलग </span>-<span lang="HI"> थलग बने रहे।
अतः मेरा तो मानना है कि जो कवि कविता तथा अपने विचारों को जितना उछाल पाए</span>,
<span lang="HI">उछाले</span>, <span lang="HI">इसी में उसकी कविता सार्थक होगी।<o:p></o:p></span></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आजकल यह भी देखने में आता है कि हमारे कुछ आलोचक
सूरमा ऐसे हैं कि चाहे खुद न लिखें एक लाइन ढंग की लेकिन वे बड़े - बड़ों की लांग
खोलने में देर नहीं लगाते। ऐसे सूरमाओं की वजह से ही आज का आलोचना साहित्य हिन्दी
लेखकों - कवियों के लिए जापानी ‘ग्रैण्ड बाथ’ जैसा बना हुआ है, यानी हमाम में सब
एक - दूसरे को नंगा करने में जुटे हैं। और इस नंगेपन को खुलेआम प्रदर्शित करने के
लिए आजकल कुछेक साहित्यिक पत्रिकाएँ ही नहीं, ढेरों इंटरनेट ब्लॉग उपलब्ध हैं। यहाँ
यह भी स्पष्ट कर दूँ कि यह मेरे जैसे एक छोटे किन्तु निष्पक्ष रचनाकार की आज के
साहित्यिक परिवेश पर की गई एक साधारण </span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="AR-SA" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><span dir="RTL"></span>- </span><span dir="RTL" lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी टिप्पणी है</span><span dir="LTR"></span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><span dir="LTR"></span> जो
इस ख़तरे को उठाते हुए की जा रही है कि यह बात इन सूरमाओं को बुरी लग सकती है</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और वे मेरी भी लंगोटी फाड़ने को उद्यत हो सकते हैं। वैसे ऐसे सूरमाओं के एक
बड़े सेनापति मेरी लंगोटी फाड़ने की कोशिश पहले भी कर चुके हैं। वैसे भी वर्तमान
हिन्दी साहित्य की दुनिया के खेल बड़े ही निराले हैं। यहाँ विचारों और सिद्धान्तों
का भ्रमजाल बिछाकर आदर्श और यथार्थ की बीड़ी सुलगाने वाले बहुत से छद्म चरित्र मिल
जाएँगे। यदि कोई साहित्य की इस दुनिया में बिना किसी खेमेबाज़ दंगली साहित्यकार या
संपादक का सहारा लिए, सहज और सरल भाव के साथ प्रवेश करना चाहता है</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">,</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> तो उसको बिना किसी दयाभाव के तोड़ - मरोड़कर आलोचना के किसी अनजान कब्रगाह में
दफ़्न कर दिया जाएगा। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे बेहद खुशी हुई जब आज
की छिद्रान्वेषी व स्तरहीन आलोचना के संदर्भ में मैंने पिछले वर्ष फेसबुक पर एक
चर्चा चलायी, तो मुझे हिन्दी साहित्य के मौजूदा परिदृश्य के बारे में बहुत से
रचनाकारों व आलोचकों की बड़ी ही सकारात्मक व बेबाक प्रतिक्रियाएँ मिली। मसलन, अनिल
अनलहत्तु ने लिखा, - “हिन्दी साहित्य पढ़ाई में पिछड़े, जीवन में असफल, मीडियोकर
लोगों का गिरोह है जो अपनी चालाकियों, धूर्तताओं और निर्लज्ज किस्म की
दुरभिसंधियों द्वारा साहित्य की सत्ता में अपना दखल बनाए हुए है। वे चाहते हैं कि
आप जैसे लोग खुद ही आत्मनिर्वासित हो जाएँ ताकि उन लोगों के लिए खुली और पूरी जगह
मिल जाए। लेकिन रहना तो इसी संसार में है, अत: हम सब मिलकर इस गंदगी को साफ़ करें,
मैदान न छोड़ें।” जाने – माने पत्रकार श्री अजय तिवारी ने अपनी टिप्पणी में कहा, -
“</span></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बहुत दिनो से आपकी
इस विषय पर बेबाक राय जानना चाहा रहा था कि क्या अच्छे साहित्यकार</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">,</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पत्रकार और कलाकार के लिए अच्छा इंसान होना जरुरी
नहीं है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या हम जिनको बड़ा समझते हैं,
वो इस कसौटी पर खरा उतरते हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या वो जैसा अच्छा
लिखते हैं वैसा ही उनका आचरण है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या उनकी कथनी और
करनी एक समान है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या वो हकीकत में चरित्रवान
हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या फिर फ़िल्मी अभिनेताओं की तरह
से ही उनकी निजी जिंदगी की तरफ ध्यान नहीं देना चाहिए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मैं एक नामी साहित्यकार को जानता हूँ, जो महिलाओं को
सशक्त बनाने पर खूब लिखते आ रहे हैं पर सालों से रोज़ शाम को शराब पीकर अपनी पत्नी
को पीटते आ रहे हैं।” युवा कवि, उपन्यासकार व संपादक हरे प्रकाश उपाध्याय ने अपनी
सीधी व तीखी टिप्पणी की, - “साहित्य जगत में बढ़ती अवसरवादिता का आपने सही
विश्लेषण किया है।” सारी प्रतिक्रियाएँ पढ़ने के बाद मैंने हिन्दी साहित्य के एक
नामी ब्लॉग पर उस प्रकरण में अपनी अंतिम प्रतिक्रिया इस प्रकार से दी, - “</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अरण्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सिर्फ़</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाषायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बर्बर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हिंस्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पशुओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पंक्ति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पढ़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शब्द</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाव </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> संसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नरभक्षी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चबा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नशेड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गाली </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> गलौज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टिप्पणी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपमानित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीचा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साहित्य के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तिकड़में</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजनीति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तिकड़मों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिजलिजी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं। लेकिन इन प्रतिक्रिआओं को पढ़ने के बाद मुझे लगता है कि
अभी भी तमाम संभावनाएँ ज़िन्दा हैं।”</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान साहित्य की चुनौतियों के बारे में मेरा मानना
है कि हमारे बाह्य समाज में तेजी से बदलाव आ रहा है। समय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलाव</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाषा</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शैली</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कथ्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्यथा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेखन आउटडेटेड</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ तक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानवीय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाव</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चेतना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वैचारिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चेतना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का सवाल है, वह शाश्वत होती</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कमी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पकड़ने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोगों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुड़कर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेखन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">औजार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तुलसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संस्कृत</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छोड़कर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रचते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होते</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रचनाकार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिम्मेदारी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सिर्फ़</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्तम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रचना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विचार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्राह्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तुत</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जरूरी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुपठता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिन्तित</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगा</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेखन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुपाठ्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नई</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तकनीक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहारे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुलभ्य</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगा।</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मुझे हिन्दी साहित्य से ज्यादा चिन्ता आज हिन्दी भाषा के लिए होती
है। मेरे लिए सिविल सेवा परिक्षा में सी </span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">- <span lang="HI">सैट की का अंश हिन्दी में रखने से बड़ा प्रश्न यह है
कि आज हमारे बच्चे भारत की अपनी मातृभाषाओं से प्यार कैसे करें</span>? <span lang="HI">जिस भाषा में उन्हें ज्ञान अर्जित करने का मौलिक स्रोत या सामग्री नहीं मिलती</span>,
<span lang="HI">उस पर गर्व करें तो कैसे करें</span>? <span lang="HI">सिर्फ़ बोलचाल या
व्यापारिक</span> - <span lang="HI">सामाजिक संपर्क की भाषा के रूप में अथवा सरकारी काम</span>
- <span lang="HI">काज की भाषा के रूप में बढ़ावा मिल जाने अथवा प्रतिष्ठा पा जाने से
ही या कोई भी भारतीय भाषा श्रेष्ठ व नई पीढ़ी के लिए ग्राह्य नहीं बन जाएगी। भाषा की
ग्राह्यता तथा आने वाली पीढ़ी के लिए उसकी उपयोगिता बढ़ाने के लिए हमें वर्ष</span>
1968 <span lang="HI">में संसद के दोनों सदनों से पारित संकल्प के अनुरूप उन्हें आधुनिक
ज्ञान के संचार का स्रोत बनाना पड़ेगा। यह तभी होगा जब विज्ञान</span>, <span lang="HI">कला</span>, <span lang="HI">संस्कृति</span>, <span lang="HI">शिक्षा</span>,
<span lang="HI">व्यवसाय तथा वाणिज्य के क्षेत्र में इन भारतीय भाषाओं को प्रयोग में
लाया जाएगा और इनमें इन सभी क्षेत्रों से जुड़ा लेखन होगा</span>. <span lang="HI">जब
यह स्थिति बनेगी कि किसी महत्वपूर्ण शोध के परिणाम किसी विद्वान ने केवल हिन्दी</span>,
<span lang="HI">तमिल में या मलयालम में प्रकाशित किए हैं</span>, <span lang="HI">अंग्रेज़ी
में नहीं</span>, <span lang="HI">तभी उन्हें जानने</span>, <span lang="HI">समझने और उपयोग
में लाने के इच्छुक शोधार्थी छात्र</span>, <span lang="HI">शिक्षक व अन्य विद्वान ऐसे
लेखों को इन भारतीय भाषाओं के माध्यम से पढ़ने को उद्यत होंगे। यही इन भाषाओं की शेष्ठता
को बढ़ाएगा</span>, <span lang="HI">इनमें किया गया सरकारी काम</span> - <span lang="HI">काज़ अथवा कार्य</span> - <span lang="HI">व्यवहार में किया गया इनका इस्तेमाल
नहीं। यह हमारी इच्छाशक्ति और सही नीतियों से ही संभव हो सकेगा।</span><o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">आज यदि देश </span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">-<span lang="HI"> विदेश में अपने ज्ञान का सिक्का जमा चुके सभी भारतीय
विद्वान यह तय कर लें कि वे अपने </span>- <span lang="HI">अपने विषयों में अपनी खोजों
व निष्कर्षों का एक छोटा</span>-<span lang="HI">सा हिस्सा आगे से अपनी मातृभाषा में
प्रसारित करेंगे तो मुझे पूरा विश्वास है कि धीरे </span>- <span lang="HI">धीरे हमारी
विभिन्न भारतीय भाषाओं में ज्ञानार्जन की एक बहुत अच्छी मौलिक सामग्री तैयार हो जाएगी
तथा भविष्य में हमारे बच्चों को ज्ञान की खोज में मजबूरी में अंग्रेज़ी भाषा में लिखी
पुस्तकें नहीं खंगालनी पड़ेंगीं और वे आगे से इंटरनेट पर किसी भी विषय की सामग्री अंग्रेज़ी
में खोजना बंद कर देंगें</span>. <span lang="HI">हिंदी व अन्य भारतीय भाषाओं को ज्ञान
की भाषाएँ बनाने के लिए एक न्यूनतम कार्य</span> - <span lang="HI">योजना के रूप में
मेरे निम्न सुझाव हैं</span>: <o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: 0in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-size: small;"><span class="apple-converted-space"><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">(1)<span style="font-family: 'Times New Roman'; font-stretch: normal; font-weight: normal;">
</span></span></span><!--[endif]--><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">किसी कानून अथवा प्रशासनिक व्यवस्था के तहत सरकार को तुरंत यह अनिवार्य
कर देना चाहिए कि देश में जितने भी केंद्रीय अथवा राज्य सरकारों के कानूनों के तहत
स्थापित विश्वविद्यालय</span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, <span lang="HI">यू</span>.<span lang="HI">जी</span>.<span lang="HI">सी</span>.
<span lang="HI">से संबद्ध विश्वविद्यालय अथवा डीम्ड विश्वविद्यालय हैं वे जिन भी विषयों
में शोध </span>- <span lang="HI">कार्य</span> (<span lang="HI">डॉक्टरेट</span>) <span lang="HI">कराते हैं</span>, <span lang="HI">उनमें अनिवार्य रूप से</span>, <span lang="HI">जहाँ वे स्थित हैं</span>, <span lang="HI">उस राज्य की राजभाषा में एक शोध </span>-<span lang="HI"> पत्रिका प्रकाशित करना शुरू करें जिनमें संबंधित विषय के विशेषज्ञों व शोध</span>-<span lang="HI">छात्रों के मौलिक शोध </span>- <span lang="HI">पत्र छपें</span>.<span class="apple-converted-space"> <o:p></o:p></span></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="font-size: small;"><br />
(2) <span lang="HI">यह भी अनिवार्य कर दिया जाना चाहिए कि सभी विश्वविद्यालयों के जो
भी प्रोफेसर या एशोसिएट प्रोफेसर</span> (<span lang="HI">रीडर</span>) <span lang="HI">स्तर तक के शिक्षक होंगे वे अपने शोध</span>-<span lang="HI">कार्य के परिणामों
व निष्कर्षों से संबंधित मौलिक शोध </span>- <span lang="HI">पत्र प्रकाशित करते समय
उनका कम से कम दस प्रतिशत</span>, <span lang="HI">भारतीय भाषा की उपरोक्त रूप से प्रकाशित
की जाने वाली किसी न किसी शोध</span>-<span lang="HI">पत्रिका में प्रकाशित करेंगे</span>.
<span lang="HI">बाद में यह प्रतिशत बढ़ाया जा सकता है</span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="font-size: small;"><br />
(3) <span lang="HI">केंद्र तथा राज्य सरकारों की सभी शोध </span>- <span lang="HI">संस्थाओं
के लिए यह अनिवार्य कर दिया जाना चाहिए कि वे जो भी शोध </span>- <span lang="HI">पत्रिकाएँ
प्रकाशित करती हैं उनका पचास प्रतिशत हिंदी अथवा संबंधित राज्य की भाषा में ही छापें
तथा ऐसी संस्थाओं के वैज्ञानिक अथवा विशेषज्ञ एंव शोध </span>- <span lang="HI">छात्र
अपने शोध </span>- <span lang="HI">कार्य के परिणामों व निष्कर्षों से संबंधित मौलिक
शोध </span>- <span lang="HI">पत्र प्रकाशित करते समय उनका कम से कम दस प्रतिशत भारतीय
भाषाओं की ऐसी किसी न किसी शोध</span>-<span lang="HI">पत्रिका में अवश्य प्रकाशित करें</span>.
<span lang="HI">बाद में यह प्रतिशत बढ़ाया जा सकता है</span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="font-size: small;"><br />
(4) <span lang="HI">विश्वविद्यालयों के प्रोफेसरों व एशोसिएट प्रोफेसरों एवं केंद्र
तथा राज्य सरकारों की सभी शोध</span>-<span lang="HI">संस्थाओं के वैज्ञानिकों को प्रोन्नति
दिए जाने</span>/ <span lang="HI">विशिष्ट पदों पर चयन की योग्यता के लिए भारतीय भाषाओं
को दिए जाने वाले उपरोक्त योगदान को अनिवार्य बनाया जाय</span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><span style="font-size: small;"><br />
(5) <span lang="HI">इस तरह की सारी ज्ञान</span> - <span lang="HI">दायिनी सामग्री को
सरकार द्वारा प्रस्तावित</span> ‘<span lang="HI">ई </span>- <span lang="HI">भाषा</span>’
<span lang="HI">परियोजना के माध्यम से अन्य भारतीय भाषाओं में भी अनूदित करके एक सार्वजनिक
पोर्टल के माध्यम से सभी देशवासियों को उपलब्ध कराया जाय</span>.<o:p></o:p></span></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मेरा मानना है कि कानून के जोर </span><span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">- <span lang="HI">दबाव के माध्यम से
इस प्रकार के किसी भाषायी अभियान का चलाया जाना कोई अच्छी बात नहीं है किंतु मुझे यह
भी यकीन है यदि इस देश की भाषाओं को एक दिन अंग्रेज़ी के प्रभाव में नेस्तनाबूद होने
से बचाना है और संसद के संकल्प के मुताबिक उन्हें समृद्ध एवं आधुनिक ज्ञान के संचार
का प्रभावी माध्यम बनाना है तो इस प्रकार की व्यस्थाएँ करनी जरूरी भी हैं। क्या इस
देश की भाषाओं को आने वाली पीढ़ी के लिए ज्ञान का स्रोत बनाने वाले ऐसे किसी समेकित
अभियान को चलाए जाने की इच्छाशक्ति इस देश में कभी जागृत होगी</span>?<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरा मानना है कि राजनीतिक जागृति पर केन्द्रित
किए बिना साहित्य अधूरा है। लेकिन साहित्य इस पर ज्यादा ध्यान नहीं दे रहा। आज
साहित्य में स्त्री विमर्श, दलित विमर्श व पारिवारिक अन्तर्संबन्धों आदि पर तो
काफी फोकस है, किन्तु देश की राजनीतिक स्थिति व नए राजनीतिक मूल्यों की स्थापना की
तरफ कम चिन्ता है। वैसे सोचने वाली बात है कि क्या भारत का भविष्य उज्ज्वल है</span><span style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, <span lang="HI">क्योंकि हम संघर्ष के नए</span> - <span lang="HI">नए तरीकों
की खोज़ कर रहे हैं</span>, <span lang="HI">सड़कों की गति थामने की नई विधियाँ ईज़ाद कर
रहे हैं</span>, <span lang="HI">कानून</span> - <span lang="HI">व्यवस्था क़ायम करने व
अपराधों की रोकथाम के लिए पुलिसिंग के नए आयाम नियत कर रहे हैं</span>, <span lang="HI">सबको एक सिरे से भ्रष्ट मानकर</span>, <span lang="HI">आँखें बन्द कर भ्रष्टाचार
के विरुद्ध झाड़ू चला रहे हैं</span> … <span lang="HI">कानूनी व प्रशासनिक सुधार</span>,
<span lang="HI">संवैधानिक परिवर्तन</span>, <span lang="HI">चरित्र</span> - <span lang="HI">निर्माण</span>, <span lang="HI">आधुनिक चेतना</span>, <span lang="HI">वैचारिक
क्रांति</span>, <span lang="HI">वैज्ञानिक सोच</span>, <span lang="HI">आर्थिक समानता
व उन्नति के उपाय</span> … <span lang="HI">ऐसी की तैसी</span> … <span lang="HI">धरना
करो सब ह<span class="textexposedshow">ो जाएगा</span></span><span class="textexposedshow"> … <span lang="HI">क्यों दफ़्तर में बैठकर फाइलों में खटो</span>?
<span lang="HI">देश का भविष्य अराजक होने का आतंक पैदा करने मे निहित है</span> … <span lang="HI">फौजियों के मसीहा बन जाओ</span> … <span lang="HI">पुलिस के सिपाहियों की वरदी
उतरवाकर उनसे धरना करवा लो</span> … <span lang="HI">कानून</span> - <span lang="HI">व्यवस्था
अपने आप सुधर जाएगी</span> … <span lang="HI">आम आदमी का नारा लगाओ</span>, <span lang="HI">खास आदमी अपने आप दड़बों में दुबक जाएँगे या देश से बाहर भाग जाएँगे</span>
… <span lang="HI">जय हो आम आदमी के भारत की</span>! <span lang="HI">क्या आज का साहित्य
देश की जनाकांक्षाओं को सही रूप में पहचान रहा है</span>, <span lang="HI">और उन्हें
विचार के केन्द्र में रखकर जन</span> - <span lang="HI">लेखन</span> (<span lang="HI">परिमार्जित
अर्थों में</span>) <span lang="HI">कर पा रहा है।</span><o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारे लोकतंत्र के चौथे स्तम्भ की स्थिति भी चिताजनक
हो रही है। प्रिट मीडिया कार्पोरेट के हाथों में जाकर लगभग निर्वीर्य हो गया है।
इलेक्ट्रॉनिक मीडिया कार्पोरेट का टूल बनकर देश की राजनीति का एजेण्डा तय कर रहा
है। यह वही मीडिया है जिसने एक समय पर अन्ना हजारे के आंदोलन को इतना जोर से ऊपर
उछाला था कि जैसे अब देश में वह समग्र क्रांति आ जाएगी जिसे सत्तर के दशक में बहुत
चाहकर भी बाबू जयप्रकाश जी नहीं ला पाए थे। इसी संदर्भ में मैंने एक बार फेसबुक पर
यह टिप्पणी की थी, - “चिन्ता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मत</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मीडिया</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वालों</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अगर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चकनाचूर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुधार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मज़ा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दूर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मीडिया </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> हाउसों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धरना </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> प्रदर्शन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगेंगे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आज़ादी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आखिर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तौर </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> तरीके</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पड़ेंगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रोटेस्ट</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तेजी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इच्छा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशाल</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोकतंत्र</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ठेंगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अक्सर</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … '</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदमी</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">' </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नाम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर यहाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आसानी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आम</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदमी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ठेंगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।” एक अन्य बड़ी चिन्ता का विषय है, देश में हो रहा सांप्रदायिकता का उभार।
पश्चिमी उत्तर प्रदेश के सांप्रदायिक दंगों की आँच अभी भी कम नहीं हुई है। जब दंगे
हुए थे, तब मैंने लिखा था, - “राजनीति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सांप्रदायिकता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उभार</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जातीय</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन्माद</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्विवेक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पंचायतें</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिशोध</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भावना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रसार</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अफवाहें</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भड़काऊ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाषण</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घर </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> घर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाइसेंसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गैर </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> लाइसेंसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हथियार</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुनून</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दंगे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लचर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रशासन</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दंगों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजनीति</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुलगता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भविष्य</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कारण</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुजफ्फरनगर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घटनाओं</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नितान्त</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निंदनीय</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बेहद</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़ौफ़नाक</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिन्ताजनक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> … </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बस</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शोक</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सद्भाव</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सद्बुद्धि</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपील ही कर सकता हूँ।” मेरा मानना है कि असहिष्णुता का उभार
सरकारी अथवा अर्धसरकारी तमगे वापस करने अथवा उसके बारे में राजनीति करने से कम
नहीं होगा। साहित्यिक बिरादरी को इसके लिए अपनी कलम को ही हथियार बनाकर समाज में
स्वस्थ सोच का विस्तार करना होगा। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify; text-indent: 0.5in;">
<span style="font-size: small;"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय समाज प्राचीन काल से ही धार्मिक एवं सामाजिक
सहजीविता व सहिष्णुता के सिद्धान्तों पर चलता रहा है। बाहरी दुनिया प्राचीन काल से
ही बर्बर थी, असहिष्णु थी। क्या</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आज</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सत्ता</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कल्पना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकती</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धर्म </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> परिवर्तन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कराने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सज़ा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तौर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शासक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपको</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दौड़ते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाहनों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिंकवा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खूँखार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़ानवरों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निवाला</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनवा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह </span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> तरह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शारीरिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानसिक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रताड़नाएँ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़माना</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कैलीगुला</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीरो</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोमान</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शहंशाह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौज़</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मनाते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कैलीसिओ</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मनोरंजन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्लडिएटर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लड़ाते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खूँखार</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़ानवर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छोड़</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाते</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़ानवरों</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बेरहमी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़िबह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उफ्फ़</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितनी</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितृष्णा</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भर</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उठती</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मन</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जानकर</span><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व<span class="textexposedshow">ही</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज़माना</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चारों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरफ</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">महाबीर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बुद्ध</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रेम</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अहिंसा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शुचिता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आचरण</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सिद्धांतों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धूम</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थी</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">महाभारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">युद्ध</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभीषिका</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बचने</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भावना</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतवर्ष</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजनीतिक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धार्मिक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहिष्णुता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहजीविता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चरम</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीरो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लोग</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ईसाइयों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क़त्लेआम</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुदूर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केरल</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सेंट</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थॉमस</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्वागत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्तर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शकों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हूणों</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उपस्थिति</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहजता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिया</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणराज्य</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजनीतिक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रेष्ठता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चरम</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कैलीगुला</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणतंत्रीय</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मज़ाक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उड़ाते</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोड़े</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सेनेट</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नामित</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिया</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीरो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तीन</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सौ</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनान</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शाही</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रेम </span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> विवाह</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माध्यम</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अद्भुत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबंध</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थापित</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चुका</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोमा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछड़ा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामाजिक</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजनीतिक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सांस्कृतिक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दृष्टि</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपना</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशिष्ट</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थान</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">. </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोमन</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभ्यता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितना</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रेष्ठता</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किस</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पायदान</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसका</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंदाज़ा</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आप</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खुद</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगाइए</span></span><span class="textexposedshow"><span style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">! </span></span><span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background: white; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत आज भी वैसा ही है। जो
यहाँ आया, वह बदल गया और यहीं का होकर रह गया। सता आती - जाती रही। भारत की यही
खूबी रही है, यही इसकी संस्कृति है। हमें यहाँ इसी संस्कृति का पोषण करना है।<o:p></o:p></span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<span class="textexposedshow"><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #141823; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><span style="font-size: small;">एक और अंतिम व
अनिवार्य बात कि एक सरकारी अधिकारी होने के नाते मैं यह घोषित करता हूँ कि इस
स्वकथन में अथवा इस पुस्तक में अभिव्यक्त किसी भी विचार अथवा अभिमत से सरकार का
कोई संबन्ध नहीं है और यह सब मेरे निजी विचार एवं अभिमत हैं।</span><o:p></o:p></span></span></div>
</h1>
</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-84311948837532681352016-01-17T18:53:00.001+05:302016-01-20T03:20:27.661+05:30क्या - क्या याद करूँ (श्री रवीन्द्र कालिया जी के बारे में संस्मरणात्मक लेख)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="text-align: justify;">
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सहसा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विश्वास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहानी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साठोत्तरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाश</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्तम्भ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रेष्ठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपादक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाकारों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अप्रतिम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेरणा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्रोत</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोस्तों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जान</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छिड़कने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विनोदी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वभाव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हँसा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महफ़िल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवंतता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नज़र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रिय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सम्मानित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुखद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सचाई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">झुठलाया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मृतियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलना</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातचीत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरोताजा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगभग</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गंभीर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीमार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विनोद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नज़र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातचीत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दायरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फैला</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुंबई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धर्मयुग</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़माने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होतीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इलाहाबाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोलकाता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंदरूनी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उठापठक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अखिलेश</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विभूति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नारायण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतरंग</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्रों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कारों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मारामारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें।कभी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नज़दीकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजनेताओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होती।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजेन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यादव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्त्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विमर्श</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्सर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनेक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेखकों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आते</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आत्मीयता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बतियाते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमेशा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रोत्साहित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पत्रिका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुस्तक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रकाशन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोनों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मामलों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खूब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्पेस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ष</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> 2003 </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैनाती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धीरे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धीरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेल</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुलाकातें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ीं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजेन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यादव</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नामवर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिंह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महेश</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्पण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आदि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नजदीकियाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थीं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चित्रा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुद्गल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रिश्तेदार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भ्रमण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पधार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समाज</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुड़ना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कठिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दायरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्रमश</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">: </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़ा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दरियागंज</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राजेन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यादव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दफ़्तर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महफ़िल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ललवानी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिवनारायण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिंह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनिवेद</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इंडिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इंटरनेशल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सेन्टर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुलाकात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वक्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगा।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्मरण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लखनऊ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कथाकार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अखिलेश</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जीवन्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वभाव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ममता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्नेहमयी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेहमाननवाज़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कायल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुलाकात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काफी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छोड़ता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लंच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऑफिस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निकलकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्राय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">: </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दफ़्तर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहुँच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिलनसार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यक्तित्व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सबसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निशानी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहुँचते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सारा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बंद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्टॉफ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लंच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कक्ष</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आराम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैठकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बातें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुलाकातों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काफी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुस्कियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिताया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लम्हा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लंबे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">याद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहेगा।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुड़े</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोचक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रसंगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">याद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करूँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किताब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जायगी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यादें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नित्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरोताजा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तमाम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मजेदार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाकये</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लायक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नितान्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निजी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रेणी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI" style="color: #222222;">भारतीय</span></span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निदेशक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तौर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रशासनिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कौन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">? </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्षों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कारों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सारा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैकलॉग</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कारों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संबन्धित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाषायी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षेत्रों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कराकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोकप्रिय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बनाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अद्भुत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">याद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ष</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> 2010 </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मलयालम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुरुप्प</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेजीडेन्ट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कमिश्नर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैनात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फोन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बोले</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, "</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुरुप्प</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाथों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमंत्रित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाय।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">" </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बताया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिरुवनन्तपुरम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुरुप्प</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमंत्रित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिनों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मोर्चे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वहाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्कृति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शिक्षा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ए</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेबी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुरुप्प</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अवसर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सप्ताह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चलने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व्यापक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभियान</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुख्यमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उक्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमंत्रित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेजीडेन्ट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कमिश्नर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यालय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जरूरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैरवी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतत</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">: </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योजना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वारा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिरुवनन्तपुरम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मलयालम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वयोवृद्ध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्कित्तम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अच्युतन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नम्बूदिरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मूर्ति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देवी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इच्छा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मदद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौकों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिरुवनन्तपुरम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौजूद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहूँ।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैसा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नेतृत्व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोनों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रमों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिरुवनन्तपुरम में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़ा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सफल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शायद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहला</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिल्ली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाहर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वितरित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचारधारा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैरुध्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्कित्तम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मदद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुष्क</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपाए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निमंत्रण</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पत्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बँटवाए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रधानमंत्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निपटने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सफलता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहुत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिन्तित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिखे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्थानीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेमियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करीबी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपर्क</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एस</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एस</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर्याप्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संख्या</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेमी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुटाया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एम</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वासुदेवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नायर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एन</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विजेताओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपस्थिति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खूब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आकर्षक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केरल के मंत्री मुँह दिखाने के लिए आए और
भाषण देकर पुरस्कार वितरण के पहले ही अन्यत्र किसी व्यवस्तता का बहाना बनाकर चलते
बने। लेकिन जब कालिया जी ने ज्ञानपीठ पुरस्कार से सम्मानित व आधुनिक मलयालम के
महान लेखक श्री एम टी वासुदेवन नायर से अक्कित्तम जी को मूर्ति देवी पुरस्कार
दिलवाने जाने की घोषणा की, तब जिस तरह से एम टी ने अक्कित्तम को अपना साहित्यिक
गुरू बताते हुए, उनके पैर छूकर आशीर्वाद लेते हुए उन्हें पुरस्कार प्रदान किया वह
सभी के हृदय को छू गया और औरे उस सारे तनाव को भी धो गया जो केरल के मंत्री जी के
व्यवहार से वहाँ पैदा हो गया था। एक दिन पहले ही ग़्यानपीठ पुरस्कार से सम्मानित ओ
एन वी ही नहीं, वहाँ उपस्थित सारे लेखकों व कवियों का समूह उस दिन केरल की
साहित्यिक व वैचारिक विविधता के बीच अन्तर्प्रवाहित होने वाली सदाशयता व समरसता के
साक्षी बना। <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्रों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जान</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छिड़कते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कोई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">टाल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सकता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्यिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुपरिचित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चयन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योजना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वरिष्ठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सरकारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जुड़ाव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इतना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विदुषी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वर्गीया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माताजी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रारम्भ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खटर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पटर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनभिज्ञ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अध्यक्षता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूर्व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नौकरशाह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नामचीन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आमंत्रित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्या</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपस्थिति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विरोध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नजदीकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तलवारें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खींच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लीं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वयं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चयनित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुरस्कार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वरिष्ठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फोन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनजाने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पड़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुसीबत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निकालने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुरोध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तुस्थिति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझाई।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुरन्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समझ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आयोजकों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जगत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खेमेबाज़ी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनभिज्ञता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आश्वस्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ठीक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाएगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोग</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैयारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करें।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संबन्धित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मित्रों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तनी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तलवारें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">म्यान</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वापस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गईं।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिवार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बदनामी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उक्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्विघ्न</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपन्न</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">श्रेय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहस्य</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केवल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुछ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपादक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तौर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">त्वरित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अद्भुत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लंच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आसपास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कार्यालय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डॉ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अजय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिवारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बैठे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अचानक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहुँच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानोदय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगला</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वाधिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चर्चित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यासों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहानियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">केन्द्रित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिसमें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चयनित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यासों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंश</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चयनित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहानियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साथ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समीक्षात्मक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेख</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चयनित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यासों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संजीव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यास</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गईं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिशाएँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पार</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुँह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निकल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समीक्षात्मक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिखी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहा</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुनाओ।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पढ़ी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसमें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उपन्यास</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विषय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वस्तु</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ट्रीटमेन्ट</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तीखी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आलोचना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तत्काल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उक्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पेज</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बढ़ाकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सेन्टर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्प्रेड</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करेंगे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काफी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हलचल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पैदा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करेगी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खुश</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आश्चर्यचकित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डॉ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">. </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अजय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तिवारी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मंद</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मंद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुस्करा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चिन्ता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संजीव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पढ़वा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बारे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अत</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">: </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यदि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हाइलाइट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होकर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानोदय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपेगी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संजीव</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बुरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लगे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खैर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वहाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लौट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फोन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बताया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सोच</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विचार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाद</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुआ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उक्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समीक्षा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छापी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समीक्षात्मक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अगले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रमुखता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छापा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाय।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राहत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अद्भुत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपादकीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सूझबूझ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निर्णय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षमता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परिचायक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin: 0in 0in 0.0001pt; text-indent: 0.5in;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निदेशक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानोदय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संपादक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रूप</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रवीन्द्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निरन्तर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेहरबान</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविताओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">व</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मलयालम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनूदित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बीच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मँगाकर</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानोदय</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छापते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जानते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मैं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँगे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाएँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भेजता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">था।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आग्रह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मलयालम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">महाकवि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्कित्तम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अच्युतन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नम्बूदिरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविताओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अनुवाद</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संग्रह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> 2009 </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्कित्तम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रतिनिधि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविताएँ</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शीर्षक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">विशेष</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रुचि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ष</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> 2012 </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">द्वितीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पेपरबैक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संस्करण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गया।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चौथा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आखिरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कविता</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संग्रह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> ‘</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जनतंत्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभिमन्यु</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">’ </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वर्ष</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> 2012 </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छपा।</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उनका</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपूरणीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क्षति</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अधेड़</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उम्र</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लोगों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तमाम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युवा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रचनाकारों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";">, </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जिनके</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कालिया</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भारतीय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज्ञानपीठ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">योजनाएँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शुरू</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पल्लवित</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुष्पित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उर्वर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़मीन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दी।</span><span style="color: #222222; font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-1580884951247318872016-01-17T16:45:00.000+05:302016-01-17T19:56:24.776+05:30प्रधानमंत्री फसल बीमा योजना : किसानों के लिए राहत की नई किरण<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">नई सरकार द्वारा काफी विचार - विमर्श के बाद लागू की जा रही प्रधानमंत्री फसल बीमा योजना निश्चित ही किसानों के कल्याण की दिशा में एक बड़ा कदम है, क्योंकि इसमें उन सभी जोखिमों को शामिल करने की कोशिश की गई है, जिनकी वजह से किसानों को अपनी बोयी गई और लहलहाती फसल से हाथ धोना पड़ता है और बिना किसी उचित राजसहायता के कर्ज़ में डूबकर आत्महत्या करने को विवश होना पड़ता है। इस नई योजना के तहत किसानों द्वारा जमा किए जाने वाले बीमा प्रीमियम के बोझ को कम करने के लिए, इनकी दरों को पूर्ववर्ती सरकार द्वारा वर्ष 2013 में लागू किए गए राष्ट्रीय फसल बीमा कार्यक्रम के तहत निर्धारित खुली दरों के पायदानों के बदले, एक न्यूनतम स्तर पर फिक्स कर दिया गया है और सरकारी सहायता के दायरे को बढ़ाकर पहले की योजना के तहत दी जा रही राजसहायता के सीमित प्रतिशत के स्थान पर अवशेष समस्त प्रीमियम के बराबर की राजसहायता देने की व्यवस्था की गई है। इसी के साथ ही पुरानी योजना के तहत लागू प्रीमियम के परिसीमन (कैपिंग) को भी समाप्त कर दिया गया है, क्योंकि उससे प्रिमियम कैप से ज्यादा होने की दशा में जोखिम का कवरेज वास्तविक बीमित राशि की तुलना में कैप के अनुरूप आनुपातिक रूप से घटा दिया जाता है। यह उदार वितीय व्यवस्था मौसम आधारित फसल बीमा के लिए भी की गई है, तथा इस उपयोजना के तहत जहाँ पहले केवल सीमित संख्या में रबी सीजन की अधिसूचित फसलों को ही शामिल किए जाने की व्यवस्था थी, वहाँ अब दलहनी फसलों सहित सभी तरह की खाद्यान्न - फसलों, तिलहनी फसलों व समस्त सालाना वाणिज्यिक व बागबानी फसलों को शामिल कर लिया गया है। यही नहीं, प्रधानमंत्री फसल बीमा योजना में बीमा कंपनियों को फसल के नुकसान की रिपोर्टिंग सरल बनाने के लिए किसानों के स्तर पर आधुनिक सूचना प्रौद्योगिकी व मोबाइल फोन तकनीक के उपयोग को बढ़ावा देने के लिए भी राज्यों को अलग से वितीय सहायता प्रदान करने की भी व्यवस्था है। </span></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2;">
<br /></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">निश्चित ही इस नई योजना से देश के किसानों में बड़ी उम्मीदें जगेंगी। उन उम्मीदों पर खरा उतरने के लिए सरकार को एक मजबूत क्रियान्वयन - क्षमता सृजित करनी पड़ेगी तथा एक सजग निगरानी तंत्र स्थापित करना होगा। सबसे पहले तो केन्द्र सरकार को अपनी कृषि बीमा कंपनी को मजबूत व कार्यक्षम बनाना पड़ेगा, क्योंकि शुरुआती दौर में उस पर ही प्रीमियम दरों व नुकसान की लागत की गणना की जिम्मेदारी होगी। साथ ही, जिन राज्यों में निजी बीमा कंपनियाँ रुचि नहीं लेंगी और उनमें इस जिम्मेदारी का वहन इसी सरकारी बीमा कंपनी को ही करना होगा। लेकिन यह इस दृष्टि से राज्यों की भूमिका, केन्द्र सरकार की तुलना में और भी ज्यादा महत्वपूर्ण होगी, क्योंकि योजना के तहत बीमा कंपनियों को दी जाने वाली राजसहायता का 50 प्रतिशत उन्हें भी लगाना होगा, जिसके लिए उन्हें अपने अगले वित्तीय वर्ष के बजट में समय से समुचित प्रावधान करना होगा, प्रदेश में योजना लागू करने के लिए उन्हें तत्काल टेंडर आमंत्रित करके एक बीमा कंपनी का चयन करना होगा, समयबद्ध रूप से राज्य एवं जिला स्तरीय संयोजन समितियों का गठन करना होगा, जिन फसलों की उपज के जिला व उसके नीचे के स्तर के पिछले सात से दस वर्षों के उपज के आँकड़ें उपलब्ध हैं, उन्हें चिन्हित करके इस योजना के तहत कवर किए जाने हेतु अधिसूचित करना होगा तथा इसी के आधार पर आपदा आदि से होने वाले नुकसानों के लिए बीमा क्षेत्रों का निर्धारण करके उन्हें भी अधिसूचित करना होगा तथा निकट भविष्य में ही इन बीमा क्षेत्रों के विस्तार को घटाकर क्रमेण किन्तु शीघ्रातिशीघ्र ग्राम पंचायत स्तर तक लाए जाने की व्यवस्था करनी होगी। यह अच्छी बात है कि राज्य सरकारों द्वारा चयनित बीमा कंपनी की नियुक्ति तीन वर्ष की अवधि के लिए की जाएगी, ताकि वे अनुभव के आधार पर योजना के क्रियान्वयन को क्रमेण सुधार सकें और प्रीमियम दरों को बेहतर ढंग से सुनियोजित कर सकें। </span></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2;">
<br /></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">राज्य सरकारों को प्रदेश में योजना लागू करने के लिए नियुक्त बीमा कंपनी को शीघ्रातिशीघ्र चिन्हित बीमा क्षेत्रों से संबन्धित अधिसूचित फसलों की उपज के पिछले वर्षों के आँकड़ों को उपलब्ध कराना होगा ताकि वे जल्द से जल्द प्रीमियम की गणना करके किसानों द्वारा जमा किए जाने वाले प्रीमियम बता सकें और योजना को लागू करने की शुरुआत कर सकें। राज्य के कृषि व उद्यान से संबन्धित विभागों को भविष्य में ग्राम पंचायत स्तर तक विभिन्न बीमित व गैर - बीमित (ताकि वे भी आगे चलकर योजना में शामिल हों सकें) फसलों की उपज के आँकड़े जुटाने के लिए निर्धारित संख्या में फसल कटाई प्रयोगों को आयोजित कराने व उनके परिणामों को संकलित व अधिसूचित करने की सटीक व्यवस्था भी करनी होगी। इसके अतिरिक्त राज्यों की सबसे अहं जिम्मेदारी यह होगी कि इस योजना के तहत कवर की जा रही फसलों, उनके बीमा पर किसानों द्वारा जमा किए जाने वाले प्रीमियम तथा योजना में शामिल होने की प्रक्रिया आदि की समस्त जानकारी किसानों तक सरल रूप में जल्द से जल्द पहुँचाई जाय। केन्द्र सरकार की मंशा भले ही यह हो कि यह योजना अगले खरीफ सीजन में ही देश भर में लागू हो जाय, किन्तु उपरोक्त सभी व्यवस्थाएँ मुकम्मल करने में राज्यों को कुछ वक़्त तो लगेगा ही, इसलिए इसे अगले खरीफ वर्ष में ही सभी राज्यों में लागू कराने के लिए केन्द्रीय स्तर पर क्रियान्वयन प्रक्रिया की राज्यवार सतत मॉनीटरिंग जरूरी होगी। </span></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<br /></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">भारत में फसल बीमा का इतिहास बहुत अच्छा नहीं रहा है। स्वतंत्र भारत में इसके बारे में कोई संरचनात्मक सोच पहली बार तब सामने आई जब वर्ष 1965 में केन्द्र सरकार एक फसल बीमा अध्यादेश तथा एक मॉडल फसल बीमा योजना लेकर सामने आई, किन्तु वह अध्यादेश व योजना लगभग दो दशकों तक विभिन्न समितियों के बीच घूमती रही और किसानों तक न पहुँची। इस बीच कुछ परीक्षणात्मक व पायलट योजनाएँ समय - समय पर लागू होती रहीं, जो यथेष्ट परिणाम न दे पाईं। फिर केन्द्र सरकार ने वर्ष 1999 में राष्ट्रीय कृषि बीमा योजना लागू की, जिसका लाभ भी किसानों के लिए सीमित ही रहा। वर्ष 2003 में तत्कालीन कृषि मंत्री श्री राजनाथ सिंह ने देश के कतिपय चिन्हित जिलों में गेहूँ व धान की फसलों के लिए एक कृषि आय बीमा योजना लागू करने की पहल की, जो किसानों के लिए काफी फायदेमंद थी, लेकिन 2004 में सरकार बदलते ही वह योजना भी विस्तार न पाकर दम तोड़ गई। पिछली केन्द्र सरकार ने राष्ट्रीय कृषि बीमा योजना के बदले एक परिवर्धित राष्ट्रीय कृषि बीमा योजना को स्वरूपित किया किन्तु उसके वित्त - पोषण के बारे में योजना आयोग व वित्त -मंत्रालय के बीच का झगड़ा लगभग सात - आठ साल तक न सुलझ पाया और आखिर में सरकार ने किसी तरह उसे नाम के वास्ते लागू किया और फिर आम चुनाव के पहले वर्ष 2013 में देश को एक लचर राष्ट्रीय कृषि बीमा योजना का झुनझुना पकड़ा दिया। </span></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<br /></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">देश का किसान आज बहुत जागरूक व अपने हक़ की लड़ाई लड़ने के लिए सतर्क है। वह यह अच्छी तरह जानता है कि अमेरिका में फसल की पूर्व वर्षों की औसत उपज में न्यूनतम 20 प्रतिशत की कमी आने पर भी किसान को फसल बीमा का लाभ मिलता है, किन्तु भारत सरकार अभी वितीय स्थितियों के चलते केवल न्यूनतम 50 प्रतिशत का नुकसान होने की स्थिति में ही बीमा का लाभ देने पर विचार कर पा रही है। अतएव, इस महत्वपूर्ण नई प्रधानमंत्री कृषि बीमा योजना का पहले जैसा हश्र न हो और यह किसानों की दशकों की उम्मीदों पर खरी उतरे, इसके लिए अब इसे यथानियोजित समयबद्ध रूप से लागू करने के लिए केन्द्र व राज्यों की सरकारों को कमर कसकर ही मैदान में उतरना होगा। </span></div>
<div align="justify" style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<br /></div>
<br />
<div style="line-height: 1.2; text-indent: 36pt;">
<span style="font-family: Calibri; font-size: 12pt;">(लेखक वरिष्ठ आई. ए. एस. अधिकारी हैं, किन्तु इस लेख में व्यक्त समस्त विचार उनके निजी हैं।)</span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-34344169993066426902015-12-25T19:56:00.003+05:302016-01-17T20:02:47.913+05:30 विश्व व्यापार संगठन में भारत के किसानों व गरीबों के हित ख़तरे में – बाली से लेकर नैरोबी तक मामला अभी अधर में ही<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हंगामेदार</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 9</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वां</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2013 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इंडोनेशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुद्दों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसमें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अहम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुद्दा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संभावनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रोकने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्राणवायु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्भर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आबादी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चालाक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिले।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्नों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समेकित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छूट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हासिल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाजार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रचलित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दामों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाजार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबंधित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्रेड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रचलित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बेचा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतरर्राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तुलना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्धित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कितनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्तर्गत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रावधानित</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> '</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">' (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिकतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 10 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 5 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिशत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुख्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतर्राष्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ष</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 1986-88 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्यों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्षों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केन्द्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विभिन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काफी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हालांकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को ये मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">), </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतर्राष्ट्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्तर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बल्कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़तरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पैदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्यथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उल्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लंघन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पेनाल्टी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रतिबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खुली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नीति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रश्नचिन्ह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उठा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उपज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वादा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फसल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सांकेतिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकारों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बोनस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवालों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोड़कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आँकड़ों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दृष्टि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गेहूँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिलहाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिंता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चावल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चिंताजनक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ‘</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">’ </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मोटे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगामी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दो</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्षों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़तरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाध्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पड़ेगा।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ख़तरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भाँपते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का यह प्रयास रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहयोगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मदद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाप्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">-</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संशोधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ताकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जरूरत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुरूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीदने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कठिनाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नवम्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2012 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संशोधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संसाधन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विहीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीबों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुनिश्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिटाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हेतु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एग्रीगेट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गणना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाहर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संदर्भ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">‘डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस’</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छूट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलेगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बातचीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्याओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकालने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्णय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मसौदा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गई थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दौरान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाभार्थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संख्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खुलासा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना निर्धारित था।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शान्ति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"></span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समस्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरूद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">‘डि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिनिमिस’</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्षेत्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उम्मीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समूह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रयासों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मद्देनज़र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लचीला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनाएँगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> - </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँचाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लालच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनिश्चितता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ज्यादा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 7 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2013 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केवल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खंड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आधार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विपरीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुक्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीर्घ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्तर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्रवाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवगत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कराएँगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्ताव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इंडोनेशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सामान्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिषद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 27 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जनवरी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फैसला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">त्वरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हालत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2015 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अर्थात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगामी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अवश्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिषद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शांति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खंड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतरिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाभ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंतिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तिथि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाशिंगटन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चा के दौरान अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्तमान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दक्षिण व मध्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एशिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की सहायक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सचिव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रीमती निशा देसाई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिस्वाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नवंबर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रश्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूछने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिला</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन्होंने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तर्कों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कन्नी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">काटते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हस्तराक्षरित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्तों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुपालन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौतों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डालना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चाहिए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुड़ी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँगों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सबसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विरोधी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संघ</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मजबूती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खैर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अब</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दारोमदार</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 15 – 18 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2015 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आयोजित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अगले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वीणिज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्रीमती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्मला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीतारमन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">टीम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डटी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहीं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 19 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गईं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दबाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माध्यम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आवश्यक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केन्द्रीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भंडार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थिर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबन्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाई।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विदेश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सचिव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">श्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जॉन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">केरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगभग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धमकियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राष्ट्रपति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बराक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ओबामा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रुख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलाव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">था</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नज़र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आया।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भंडार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थापित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिलाकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निष्कर्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – 33 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फार्मूला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्वीकार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2001 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बदलने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आपत्तियाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुझाव</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अत</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">: </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">त्वरि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खोज</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करें।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीघ्रातिशीघ्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बैठकें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बुलवाए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहमति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एजेण्डे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अन्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएगा।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आसावह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रिलिया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्राज़ील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हाथों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पकड़ाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">झुनझुना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बजाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अच्छा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगेगा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हठधर्मिता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँगे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्थायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समाधान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिसम्बर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, 2017 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पाता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चलायी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गंभीर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आर्थिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संकट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जन्म</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सकती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिसका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अर्थव्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पड़ेगा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वजह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">योजनाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गाज़</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीधे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वितरण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रणाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भूख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मिटाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गरीबों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गिरेगी।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कोई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उपलब्धि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सदस्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">धता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बताया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घरेलू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गैर</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्षेत्रों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मार्केट</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहुँच</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सेवा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रिप्स</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शीघ्र</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अतिरिक्त</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ट्रांसपोर्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सब्सिडी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आदि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सुरक्षा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जीविकोपार्जन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संरक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संबद्ध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मामलों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दर्ज़ा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिन्दुओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बातचीत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संजीदगी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बढ़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृतसंकल्प</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बारे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कुछ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परोक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गहरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मतभेद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशंका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आस्ट्रेलिया</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कनाडा</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्राज़ील</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेक्सिको</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अंधाधुंध</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पारदर्शिता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साथ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सार्वजनिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करेंगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अथवा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वास्तविक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तौर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तैयार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होंगे</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">? </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आकलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुसार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तुलना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">डी</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगभग</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 34 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकसित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">द्वारा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बनाया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आर्थिक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहयोग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एवं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">छह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गुनी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फार्म</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बिल</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> 2014 </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लागू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किसानों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रूप</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बजट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्था</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जोखिम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बाज़ार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हानि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शुरू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इरादे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जुगाड़</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दोहा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राउण्ड</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">शर्तों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कटौती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सीमाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बचाकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गए</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ग्रीन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाता</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">या</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ब्लू</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उत्पादन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रोत्साहित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समायोजित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाएँगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐम्बर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बॉक्स</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> (</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">राजसहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वर्ग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">, </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रभावित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मानी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जिन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नियंत्रित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जाना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनिवार्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">) </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पेनाल्टियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बचे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रहेंगे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हमेशा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यवस्थाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तहत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ऐसी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सहायताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रच्छन्न</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तरीके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निकाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">क्योंकि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समझौते</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनकी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गतिविधियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिस्थितियों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अनुकूल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<br /></div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify; text-indent: .5in;">
<div style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">व्यापार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संगठन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">महानिदेशक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एज़ीवेडो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नैरोबी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्रिस्तरीय</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पिछले</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बीस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">साल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सर्वश्रेष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संज्ञा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारतीव</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाणिज्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मंत्री</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">जी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लौटकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घोषणाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">को</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संसद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समक्ष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">गए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बयान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हितों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">का</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्ण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">संरक्षण</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">बताया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विश्वास</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आशंकाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भरा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हुआ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लगता</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूरोपियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यूनियन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">माँग</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">रखकर</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खलबली</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मचा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">दी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">थी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भारत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">न्यूनतम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समर्थन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कार्यक्रम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खाद्यान्नों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खरीद</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मूल्य</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तथा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मात्रा</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">परिधि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्धारित</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">करे।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अमेरिका</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सम्मेलन</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">से</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">पूर्व</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विशेष</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अभिलेख</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">प्रस्तुत</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किया</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">और</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विकासशील</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">देशों</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> – </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निर्यात</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">के</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">तमाम</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सवाल</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">खड़े</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किए।</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">इससे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">स्पष्ट</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">है</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आगे</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">कृषि</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">समिति</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">की</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">चर्चाओं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">में</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होने</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वाला</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">घमासान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">आसान</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">होगा।</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> <o:p></o:p></span></div>
</div>
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<br />
<div style="margin-bottom: .0001pt; margin: 0in; text-align: justify;">
<span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">(</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">लेखक</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">वरिष्ठ</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">सरकारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अधिकारी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">किन्तु</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">निजी</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">विचार</span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> </span><span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हैं</span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">)<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-4471666271455538972015-12-09T07:04:00.001+05:302015-12-09T07:04:27.535+05:30विचारोत्थान<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0cm;">
<span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">जो
आदेश श्रीमन्!<br />
कोई शक नहीं श्रीमन्!<br />
विचारोत्थान इसी तर्ज़ पर जारी था<br />
विद्वत्वृन्द सेनाओं में तब्दील हो चुके थे<br />
देश में धर्मोत्थान का बसन्त छाया था<br />
जिन्हें जरा - सा भी शक - सुब्हा था<br />
वे छद्मविचारी नराधम थे<br />
वे अव्वल दर्जे के असहिष्णु थे<br />
क्योंकि वे इस बसन्तकाल में भी<br />
महकने और बहकने के ख़िलाफ़ थे<br />
वे विधर्मियों को मनुष्य मानने की भूल करने वाले<br />
अप्राकृतिक प्राकृतता के शिकार थे<br />
वे देशनिकाला दिए जाने के ही लायक थे<br />
क्योंकि उन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">प्रतिरोधभरी
उपस्थिति के कारण ही<br />
देश की बासन्ती छवि धूमिल हो रही थी<br />
और दुनिया हमारी श्रेष्ठता की उद्घोषणा पर बेकार में शक कर रही थी<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin: 0cm 0cm 0.0001pt;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0cm;">
<span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">देश
की सोच का तापमान<br />
दो डिग्री सेल्सियस बढ़ाकर<br />
ऊँची छलांग लगाने वालों को पता नहीं था कि<br />
जलवायु में अचानक आने वाले बदलाव कितने घातक होते हैं<br />
इस धर्माश्वमेध का घोड़ा कभी भी पटक सकता है<br />
अपने की राजा को अहंकार की खाईं में<br />
और 'कोई शक नहीं' वाली सैन्य - वैचारिकता<br />
कभी भी डुबा सकती है देश को<span class="apple-converted-space"> </span><br />
चुल्लू भर पानी में चमकीले चेन्नई शहर की तरह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0cm;">
<br /></div>
<br />
<div style="background: white; margin: 0cm 0cm 0.0001pt;">
<span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 14.0pt;">मुझे
भी बसन्त चाहिए<br />
मुझे भी विचारोत्थान चाहिए<br />
मुझे भी धर्मोत्थान चाहिए<br />
लेकिन धरती का तापमान बढ़ाकर नहीं<br />
सेनाओं की परेड से डराकर नहीं<br />
मेरे चारों तरफ की हवा को मुक्त रहने दो<br />
मेरे शरीर को एक ठंडी हवा जरूर छुएगी<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-76118251695132584782015-10-24T09:58:00.001+05:302015-11-09T19:54:53.185+05:30हिन्दी में बाल - कविता की वर्तमान स्थिति<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div align="center" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: center;">
<b><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी में बाल</span></b><b><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 16.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">कविता की वर्तमान
स्थिति<o:p></o:p></span></span></b></div>
<div align="right" class="MsoListParagraph" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right; text-indent: -0.25in;">
<!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "symbol"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-bidi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-font-family: Symbol;">·<span style="font-family: "times new roman"; font-size: 7pt; font-stretch: normal;">
</span></span><!--[endif]--><b><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उमेश चौहान</span></b><b><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></b></div>
<div align="right" class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: right;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी में बाल</span><span lang="EN-IN" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-IN;"> -</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"> साहित्य की एक लम्बी</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">परम्परा है ।
इसकी लोकप्रिय परम्परा में उपनिषदों की कथाएँ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">पौराणिक कथाएँ</span>, <span lang="HI">राम</span> - <span lang="HI">कथा पर आधारित कहानियाँ</span>, <span lang="HI">कृष्ण</span> - <span lang="HI">लीला से जुड़ी हुई कहानियाँ तथा आदिवासी लोक</span> - <span lang="HI">कथाएँ आदि
सम्मिलित हैं। ये सब कथाएँ मात्र संस्कृत अथवा अन्य प्राचीन भारतीय भाषाओं से किया
गया अनुवाद भर नहीं हैं। हिन्दी में इस तरह की कथाओं को मूल कथाओं के आधार पर बड़े ही
रोचक ढंग से लिखा गया है। इनकी लोकप्रियता की छाप हिन्दी पढ़ने वालों के बीच ही नहीं</span>,
<span lang="HI">समूचे भारतीय जनमानस पर पड़ी है और अन्तर्राष्ट्रीय समुदाय में भी
इस</span></span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">प्रकार के
साहित्य की कम पूछ नहीं है। लेकिन ये सब पारम्परिक कथाएँ आज की नई</span><span dir="RTL"></span><span dir="RTL" lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%;"><span dir="RTL"></span> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;">पीढ़ी के लिए कितनी ही उपयोगी क्यों न हो, उनकी जरूरत केवल
इन्हीं के सहारे पूरी नहीं हो सकती। आज समय तेजी के साथ बदल रहा है। वैज्ञानिक
खोजों एवं तकनीकी ज्ञान ने लोगों के रहन - सहन से लेकर उनके सोच - विचार तक को
आमूल - चूल परिवर्तित कर दिया है। आधुनिक सोच के तहत अंधविश्वासों एवं रूढ़ियों का
कोई स्थान नहीं हो सकता। बचपन से ही आधुनिक सोच का विकास आवश्यक है। तदनुसार बाल -
साहित्य में बदलाव आना भी जरूरी है, और हिन्दी भाषा के बाल - साहित्य में ऐसा
बदलाव निरन्तर आ भी रहा है। </span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span><br />
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-bidi-language: HI;"><br /></span>
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी के समकालीन बाल - साहित्य में कहानियों और कविताओं
का विशेष महत्व है। अन्य विधाएँ संभवत</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">: <span lang="HI">बच्चों के लिए ज्यादा महत्व नहीं रखती हैं। हिन्दी में बाल - कहानियों का उल्लेखनीय
विकास होने की बात आसानी से समझ में आती है, क्योंकि संस्कृत व पाली जैसी भाषाओं
तथा आदिवासी बोलियों में इसकी एक लंबी परंपरा रही है। उपनिषदों की कहानियाँ</span>,
<span lang="HI">पुराण</span> - <span lang="HI">कथाएँ</span>, <span lang="HI">राम</span>
- <span lang="HI">कथा</span>, <span lang="HI">कृष्ण</span> - <span lang="HI">लीला</span>,
<span lang="HI">जातक</span> - <span lang="HI">कथाएँ</span>, '<span lang="HI">पंचतंत्र</span>'
<span lang="HI">की कहानियाँ</span>, <span lang="HI">प्राचीन आदिवासी लोक कथाएँ आदि
इस परम्परा के उदाहरण हैं। आधुनिक गद्यकाल में भी अनेक कथाकारों व नाटककारों ने
बाल - कहानियाँ व बाल - नाटक लिखे हैं और इनका व्यापक प्रचार - प्रसार हुआ है। इनमें
से अनेक रचनाएँ प्राचीन काल की संस्कृत अथवा पाली की कथाओं पर आधारित हैं। विदेशी
भाषाओं के बाल - साहित्य से प्रभावित हिन्दी - कहानियाँ भी प्रचुर मात्रा में लिखी
गई हैं। हरिकृष्ण देवसरे</span>, <span lang="HI">आर</span>.<span lang="HI">सी</span>.
<span lang="HI">प्रसाद सिंह</span>, <span lang="HI">श्याम सिंह</span> '<span lang="HI">शशि</span>', <span lang="HI">दिविक रमेश</span>, <span lang="HI">रेनू चौहान आदि
ने हाल के वर्षों में बेहतरीन बाल</span> - <span lang="HI">कथाओं व नाटकों की रचना
की है। राजकमल प्रकाशन, दिल्ली ने हाल ही में अशोक वाजपेयी द्वारा संपादित बाल -
नाटकों का एक संग्रह</span> '<span lang="HI">उमंग</span>' <span lang="HI">शीर्षक से प्रकाशित
किया है। शरारे प्रकाशन</span>, <span lang="HI">दिल्ली से पिछले साल प्रकाशित हुआ रेनू
चौहान के बाल</span> - <span lang="HI">एकांकी संग्रह</span> '<span lang="HI">रंग</span>
- <span lang="HI">बिरंगे बादल</span>' <span lang="HI">के नाटक भी बाल</span> - <span lang="HI">मनोविज्ञान की दृष्टि से अपना विशेष महत्व रखते हैं। विशेष रूप से उनके</span>
'<span lang="HI">और घर बच गया</span>' <span lang="HI">एकांकी में एक छोटी</span> - <span lang="HI">सी चिंकी चिड़िया जिस तरह से जंगल में पेड़ के नीचे आग लग जाने पर उसके ऊपर बने
अपने घोंसले को बचाने के लिए चोंच से दो</span> - <span lang="HI">दो बूँद पानी लाकर
आग को बुझाने का प्रयत्न करती है और जिस तरह से जंगल के अन्य जानवर पहले तो उस पर हँसते
हैं</span>, <span lang="HI">किन्तु आग के फैल जाने पर अपने घरों पर भी ख़तरा आते देख
उसकी मदद करते हुए मिल</span> - <span lang="HI">जुलकर उस आग को बुझा लेते हैं</span>,
<span lang="HI">वह बच्चों के लिए एक अद्भुत प्रेरणादायक आख्यान बन पड़ा है। ऐसी रचनाएँ
मुझे हिन्दी में नया</span> '<span lang="HI">पंचतंत्र</span>' <span lang="HI">लिखे जाने
का आगाज़ करती लगती हैं।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी - साहित्य में बाल - कविता का जो विकास हुआ है</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">वह मुझे आश्चर्यजनक लगता है, क्योंकि उसके पूर्ववर्ती साहित्य</span>,
<span lang="HI">जैसे संस्कृत - साहित्य में</span>,<span lang="HI"> बाल - कविताओं की
कोई स्पष्ट परंपरा नहीं है। इस दृष्टि से भक्तिकाल में सूरदास अथवा तुलसीदास के
पदों में जो बाल - सुलभ लालित्य उभर कर सामने आया, उसे एक नई परंपरा का उद्भव ही
माना जाना चाहिए। कालान्तर में राजस्थानी कवि जटमल की रचना </span>'<span lang="HI">गोरा
बादल</span>' (1623) <span lang="HI">एक मुकम्मल बाल</span> - <span lang="HI">काव्य के
रूप में सामने आई। आधुनिककाल में लगभग हर श्रेष्ठ कवि ने बाल</span> - <span lang="HI">कविताओं की रचना की है। इसकी शुरुआत भारतेन्दु हरिश्चन्द्र के समय से ही
हो गई थी। उनके समय में ही बाल - साहित्य की पत्रिकाओं के प्रकाशन की भी शुरुआत
हुई। बाद में बालमुकुन्द गुप्त</span>, <span lang="HI">मैथिलीशरण गुप्त</span>, <span lang="HI">अयोध्या सिंह उपाध्याय</span> '<span lang="HI">हरिऔध</span>', <span lang="HI">महादेवी वर्मा</span>, <span lang="HI">सुमित्रानंदन पंत</span>, <span lang="HI">सुभद्राकुमारी चौहान</span>, <span lang="HI">रामनरेश त्रिपाठी आदि ने
श्रेष्ठ बाल - कविताओं की रचना की। इन कवियों की बाल - कविताओं में बच्चों के भीतर
कोमल भावनाओं का विकास करने, भारत के ऐतिहासिक व सांस्कृतिक गौरव के प्रति आस्था
पैदा करने</span>, <span lang="HI">भारतीय परम्परा की श्रेष्ठता का भाव भरने</span>,
<span lang="HI">देश</span> - <span lang="HI">प्रेम की भावना जगाने</span>, <span lang="HI">नैतिक शिक्षा देने</span>, <span lang="HI">देश व समाज के प्रति समर्पण की
प्रवृत्ति पैदा करने</span>, <span lang="HI">सामाजिक सद्भावना पैदा करने</span>, <span lang="HI">कल्याणकारी उपदेश देने</span>, <span lang="HI">प्रकृति के प्रति प्रेम
जगाने आदि का उद्देश्य प्रबलता के साथ सामने आता है। कहीं - कहीं इन कविताओं में बालकोचित
खिलंदड़पन व नटखटपन भी बड़े ही रोचक ढंग से प्रस्तुत हुआ है। प्रकृति पर आधारित व
बच्चों को सहज रूप से आकर्षित करने वाले बिम्बों, जैसे चिड़ियाँ, जंगली व पालतू जानवर,
परियाँ, भूत</span> - <span lang="HI">प्रेतों आदि पर केन्द्रित कविताएँ, जो आजकल
बाल - साहित्य की मुख्यधारा हैं, उस दौर में ज्यादा नहीं लिखी गईं। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">महादेवी वर्मा की कविता</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> ‘<span lang="HI">चिड़िया कहाँ रहेगी?</span>’ <span lang="HI">में बात तो उसी चिड़िया की की गई
है</span>, <span lang="HI">जो आजकल बाल</span> – <span lang="HI">कविताएँ लिखने वाले अनेकानेक
कवियों की प्रिय विषय</span> – <span lang="HI">वस्तु है</span>, <span lang="HI">लेकिन
इसकी</span>, <i>‘<span lang="HI">आँधी आई जोर - शोर से</span>/ <span lang="HI">डालें
टूटी हैं झकोर से</span>/ <span lang="HI">उड़ा घोंसला, अंडे फूटे</span>/ <span lang="HI">किससे दु:ख की बात कहेगी? अब यह चिड़िया कहाँ रहेगी?</span>’</i> <span lang="HI">जैसी पंक्तियाँ</span>, <span lang="HI">बच्चों के मन में चिड़िया के दु</span>:<span lang="HI">ख</span>, <span lang="HI">उसकी लाचारी एवं उसके भविष्य की विडंबना के प्रति
जिस तरह के संवेदनापूर्ण भाव का सृजित करती हैं</span>, <span lang="HI">वह अद्भुत है।
ऐसा समकालीन कवियों की चिड़ियों के जीवन पर केन्द्रित कविताओं में ऐसा कम ही दिखाई पड़ता
है। लेकिन ऐसा नहीं है कि वर्तमान में ऐसी संवेदनशीलता जगाने वाली कविताओं का सर्वथा
अभाव है। गीतकार शेरजंग गर्ग एक जाने - माने बालकवि भी है। उनकी कविता 'कौआ और कोयल'
की पंक्तियाँ, <i>'कितना शोर मचाता कौआ</i></span><i>/ <span lang="HI">नहीं किसी को
भाता कौआ/ पर कोयल जो मीठा गाती/ वह सबका ही मन बहलाती/ हम भी प्यारे गीत सुनाएँ</span>/
<span lang="HI">सारी दुनिया को अपनाएँ'</span></i><span lang="HI"> कौआ और कोयल जैसी
दो सामान्य रूप से कहीं भी दिख जाने वाली चिड़ियाओं के स्वरों की प्रकृति के अन्तर के
माध्यम से बच्चों को एक गहरी सीख देती है। यह कविता सहजता से कबीर की <i>'ऐसी बानी
बोलिए, मन का आपा खोय'</i> जैसी सीख देती हुई - सी लगती हैं। श्रम, लगन और आत्मनिर्भरता
की चेतना का विस्तार करती हुई सरस्वती कुमार दीपक की ये पंक्तियाँ भी देखिए -<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चिड़िया आई<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तिनके तोड़े, तिनके जोड़े,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ऊपर खींचे, नीचे मोड़े,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चिड़ा - चिड़ी के खेल निगोड़े,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">काम अधूरे कहीं न छोड़े,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कितनी प्यारी बात सिखाई!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपना घर हम आप बनाएँ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तिनका - तिनका जोड़ सजाएँ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नहीं आँधियों से घबराएँ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने घर बैठे मुसकाएँ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्यार भरी हम लड़े लड़ाई।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इसी सिलसिले में रमेश तैलंग की बाल</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">कविता </span>'<span lang="HI">पानी पीने आई चूँ</span> … <span lang="HI">चूँ' भी कितने ध्वन्यात्मक आकर्षण के साथ चिड़िया को पानी पिलाने का इंतज़ाम
करने का संदेश देती है - </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पानी पीने आई चूँ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> … <span lang="HI">चूँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पानी पीने आ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> … <span lang="HI">ई</span>!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जल्दी जाओ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">बरतन लाओ</span>,
<span lang="HI">भरकर उसमें पानी</span>,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">झटपट जिसमें चोंच डालकर पी ले चूँ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> … <span lang="HI">चूँ रानी।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गरमी से घबराई चूँ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> … <span lang="HI">चूँ</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गरमी से घबरा</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> … <span lang="HI">ई</span>!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वर्तमान समय में जैसे - जैसे चिड़िया पर बाल - कविताएँ लिखने
का चलन बढ़ा है, अनेक बालकवियों ने उसे कविता की एक घिसी - पिटी विषय - वस्तु के
रूप में भी प्रस्तुत किया है। उदाहरणस्वरूप चंद्रपाल सिंह यादव 'मयंक' अपनी 'चिड़िया
रानी' शीर्षक कविता में जब 'चिड़िया रानी आओ ना/ अपना गीत सुनाओ ना/ मैं तो खाता
हलवा - पूड़ी/ तुम भी आकर खाओ ना' कहते हैं, तो केवल एक मनोविनोद का भाव जगाने के अलावा
कुछ नहीं करते। इसी तरह से कन्हैयालाल 'मत्त' की 'चिड़िया - बिल्ली की लड़ाई' शीर्षक
कविता की 'आ जा, मेरी बिटिया रानी! सुन ले एक कहानी! एक चिरैया/ बड़ी नचैया/ बड़ी
गवैया/ एक चिरौटा/ जितना छोटा/ उतना खोटा/ चिड़िया दाल - भात खाती तो/ वह खाता
गुड़धानी! सुन ले एक कहानी!' जैसी पंक्तियाँ भी चिड़िया और चिरौटे का जो तुलनात्मक
वर्णन हमारे सामने प्रस्तुत करती हैं, उसमें भी बस एक मनोरंजकता से ज्यादा कुछ
नहीं है। कृष्ण शलभ ने भी</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> '<span lang="HI">चुलबुल बुलबुल' कविता में 'चुलबुल बुलबुल छोड़
ठिकाना/ उड़ी</span>, <span lang="HI">चोंच भर लाई दाना/ जाने क्या</span> - <span lang="HI">क्या</span>, <span lang="HI">जाने क्या</span> - <span lang="HI">क्या</span>?
<span lang="HI">तिनके तुनके दिन भर चुनके</span>/ <span lang="HI">बैठी साँझ घोंसला बुन
के/ कहती किस्सा नया</span> - <span lang="HI">पुराना</span>/ <span lang="HI">जाने क्या</span>
- <span lang="HI">क्या</span>, <span lang="HI">जाने क्या</span> - <span lang="HI">क्या</span>?'
<span lang="HI">कहकर चिड़िया की दिनचर्या का कुछ सीधा</span> - <span lang="HI">सपाट वर्णन
ही किया है। ऐसा नहीं है कि बच्चों के लिए मनोविनोद जरूरी नहीं है। वह तो बच्चों
क्या, बड़ों के लिए भी जरूरी है, लेकिन मेरे विचार में मनोविनोद के साथ - साथ जो
कविता सहज ढंग से जाने - अनजाने बच्चों के मन में कुछ विचार भी छोड़ जाए वही सफल
बाल - कविता हो सकती है।<o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">चिड़िया ही नहीं</span>, <span lang="HI">अन्य प्राकृतिक बिम्बों को भी सामने
रखकर कविगण आजकल तमाम हल्की</span> - <span lang="HI">फुल्की बाल</span> - <span lang="HI">कविताओं की रचना कर रहे हैं</span>, <span lang="HI">जिनका मनोविनोद से ज्यादा
कोई ताल्लुक बच्चों के वैचारिक अथवा मानसिक विकास से नहीं है। शायद बच्चों के बीच कॉमिक्स
के प्रति बढ़ती रुचि के कारण ही इस तरह की बाल</span> - <span lang="HI">कविताएँ लिखे
जाने का चलन बढ़ रहा है। लेकिन यह वैसा ही है</span>, <span lang="HI">जैसे कवि</span>
- <span lang="HI">सम्मेलनों में हास्य कविताओं के बढ़ते चलन ने उन्हें फूहड़ता और मनोरंजन
का केन्द्र बनाकर समकालीन कविता की मुख्यधारा से दूर कर दिया है और श्रोताओं को भी
अच्छी कविताएँ सुनने से वंचित कर दिया है। राष्ट्रबंधु अपनी कविता</span> '<span lang="HI">ताक धिनाधिन ताक' में बच्चों का कुछ ऐसा ही मनोरंजन करते हुए कहते हैं, -
'भालू आलू लालू चालू/ अटकन चटकन दही पलोटन/ गधा रेंकता घोड़ा हिनहिन/ ताक धिनाधिन ताक
धिनाधिन।' सरस्वती कुमार दीपक अपनी कविता 'कचौड़ी - पकौड़ी' में इससे भी दो कदम आगे
निकल जाते हैं, - 'कूदी धम से गरम कचौड़ी/ बोली उससे एक पकौड़ी/ "तू मुँह
फुल्लो, मैं हूँ गोरी/ जा थाली से परे निगोड़ी!" चंद्रदत्त इंदु की पंक्तियाँ
'बिल्ली बोली' की ये पंक्तियाँ तो और भी कॉमिक लगती हैं, - 'मैं बिल्ली मंत्री के
घर की/ मुझे खबर है दुनिया भर की/ मैं घूमी सारा इंग्लैंड/ अमरीका में मेरे फ्रेंड/
कभी रूस भी हो आती हूँ/ नहीं किसी से शरमाती हूँ/ नीरू, आओ जरा पास में/ तुमको
बैले डांस दिखाऊँ! बिल्ली बोली - म्याऊँ - म्याऊँ!' रमेश रंजक 'चंदा मामा का गीत'
कविता में - 'चंदा मामा दूर के/ नखरे बड़े हुज़ूर के/ तोड़ रहे हैं छत पर चढ़कर/ पत्ते
बड़े खजूर के/ चंदा मामा दूर के!' कहकर थोड़ी कल्पनाशीलता का पुट मिलाते हुए एक
बहुप्रचलित काव्याभिव्यक्ति को नया कलेवर देने का प्रयास करते हैं, लेकिन फिर भी
उनकी रचना किसी पैरोडी जैसी ही लगती है। बालस्वरूप राही वैसे तो बाल</span> - <span lang="HI">कविता के क्षेत्र में भी एक बड़ा नाम हैं लेकिन उनकी</span> '<span lang="HI">दादा</span> - <span lang="HI">पोती' कविता की - 'दादाजी हो चले पोपले/ दलिया</span>
- <span lang="HI">खिचड़ी खाते हैं/ पोती जी के दाँत दूध के/ चीजें नरम चबाते हैं/ हलवा</span>
- <span lang="HI">पूरी खाकर दोनों की ही दावत मनती है</span>' <span lang="HI">जैसी सरल
एवं आकर्षक दिखने वाली पंक्तियाँ कोई दीर्घकालिक अथवा विशेष महत्व रखती हों</span>,
<span lang="HI">ऐसा मुझे नहीं लगता। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाल - कविताओं में साधारण ढंग से अथवा मनोरंजक रूप से कही
गई हर बात गैर - जरूरी अथवा अप्रासंगिक हो ऐसा भी नहीं है। आजकल ऐसी बाल - रचनाओं
की भी बहुतायत है जिसमें बच्चों के जीवन की साधारण घटनाओं का, परिवार की सामान्य
स्थितियों तथा पारिवारिक रिश्तों में विद्यमान प्रगाढ़ मधुरता का रोचक ढंग से वर्णन
होता है। ऐसी कविताएँ निश्चित रूप से एक उम्र तक के बच्चों को बहुत भाती है। कृष्ण
शलभ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> '<span lang="HI">सुनता नहीं हमारी सूरज' कविता में जाड़े में
सूरज के देर से निकलने की शिकायत बड़े ही रोचक ढंग से पेश करते हुए बीच में बाबा से
अपने डरने की बात ले आते हैं, - 'सुनता नहीं हमारी सूरज/ अपने जी की करता है/ जाड़े
में नखरा करता है/ बाहर बड़ी देर से आता/ घर के अंदर बैठा रहता/ इसको क्या</span>, <span lang="HI">इसका क्या जाता</span>? <span lang="HI">मैं बाबा से डरता तो हूँ</span>/ <span lang="HI">ये कब किससे डरता है।' रमेश तैलंग </span>'<span lang="HI">किताब मेरी'
कविता में जिस तरह बस्ते के अंदर मुँहफुल्ली किताब को सुलाने के लिए कलर - बॉक्स
का तकिया लगाने की बात करते हैं, वह सचमुच रोचक है, - 'रात हो गई तू भी सो जा/ मेरे
साथ, किताब मेरी! सपनों की दुनिया में खो जा/ मेरे साथ, किताब मेरी! बिछा दिया है
बिस्तर तेरा/ बस्ते के अंदर देखो! लगा दिया है कलर - बॉक्स का/ तकिया भी सुन्दर,
देखो! मुँहफुल्ली, अब तो खुश हो जा/ मेरे साथ, किताब मेरी!' वे अपनी </span>'<span lang="HI">टिफिन खुल गया बस्ते में' शीर्षक कविता में भी स्कूल जाने वाले बच्चे से
जुड़ा एक बड़ा ही रोचक प्रसंग उठाते हैं, - 'रँगी किताबें सब हल्दी में/ उफ्फ़</span>,
<span lang="HI">मम्मीजी की जल्दी में</span>/ <span lang="HI">किस्मत अपनी सड़ी हो गई/
टिफिन खुल गया बस्ते में</span>!' <span lang="HI">संजीव ठाकुर अपनी कविता 'पापा
क्यों पढ़ते अखबार?' में बच्चे से पापा को बड़ा ही मजेदार उलाहना दिलवाते हैं, - 'रंग
- बिरंगी बुक्स हैं मेरी, उन्हें न पढ़ते पापाजी/ ये काले अखबार रोज़ क्यों पढ़ते
रहते पापाजी!' इस तरह की कविताओं पर भला किसकी हँसी रुकेगी और किस बच्चे को मजा नहीं
आएगा</span>! <span lang="HI">लेकिन किशोरावस्था में पहुँचते</span> - <span lang="HI">पहुँचते बाल</span> - <span lang="HI">मन भाव</span> - <span lang="HI">बोध के
अलग पायदान पर पहुँच जाता है और अपेक्षाकृत अधिक चिन्तनशील होने लगता है</span>, <span lang="HI">अत</span>: <span lang="HI">उसकी साहित्यिक रुचि भी बदल जाती है। उस आयु</span>
- <span lang="HI">वर्ग में पहुँचकर इस तरह की कविताओं के प्रति उसका लगाव स्वाभाविक
रूप से कम हो जाता है और इस प्रकार की कविताएँ उसके लिए अप्रासंगिक हो जाती हैं। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भावुकता में डूबी हुई बाल - कविताएँ प्राय: मन को लंबे समय
तक विह्वल करती रहती हैं और बच्चों अथवा किशोरों को ही नहीं, बड़ों के मन को भी समय
- समय पर उद्वेलित कर देती हैं। सुभद्रा कुमारी चौहान की कविता 'बचपन' भला किसे
भूल सकती है! जब भी उनकी पंक्तियाँ, - 'बार - बार आती है मुझको मधुर याद बचपन
तेरी' याद आती हैं तो जैसे बचपन का बीता हुआ एक - एक पल पुन</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">: <span lang="HI">सामने प्रस्तुत हो जाता है। यह कविता हिन्दी के बाल - साहित्य
ही नहीं, समूचे हिन्दी - साहित्य की एक अमूल्य धरोहर है। इस कविता में माँ अपनी
बेटी की हरकतों को देखकर कैसे अपने खुद के बचपन के दिनों में वापस पहुँच जाती है</span>,<span lang="HI"> इसका अद्भुत प्रस्तुतीकरण हुआ है। इसकी, - 'माँ ओ!' कहकर बुला रही थी,
मिट्टी खाकर आई थी/ कुछ मुँह में कुछ लिए हाथ में मुझे खिलाने आई थी' जैसी
पंक्तियाँ मन में भावातिरेक का विचित्र - सा संचार करती हैं। बेटी के ऐसे रूप को
देखकर माँ के मन में नवजीवन का संचार होने लगता है। उसका खोया हुआ बचपन लौट आता
है। वह खुद बच्ची बनकर बेटी के साथ तुतलाने और खेलने लगती है। आलोचकों द्वारा इस
तरह की भाव - प्रधान कविता को 'नोस्टाल्जिया' पैदा करने वाली कविता कहकर इसके
साहित्यिक महत्व को कभी नकारा नहीं जा सकता। इस कविता ने ही मुझे लगातार बाल -
कविताएँ लिखने के लिए प्रेरित किया है। मैंने इसी तरह के भाव - बोध के साथ लिखी गई
अपनी कविता 'बेटी की याद' को सुनकर माँओं की आँखों में आँसू भर आते देखा है। इसमें
जब छुट्टियों में बेटी अपनी माँ के साथ पिता से दूर चली जाती है, तब पिता उसकी याद
में किस तरह से व्यथित होते हैं, उसका वर्णन है। इस कविता की कुछ पंक्तियाँ यहाँ
पर बानगी के तौर पर प्रस्तुत हैं, - </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">'बिछुड़ गए दिन सुख के सारे गुड़िया तेरे जाते ही,</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब तो यादें औ</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आँसू ही मिलते हैं घर आते ही।</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">'</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">डैडी</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">' </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की तुतली बोली
का भ्रम होता जब भी घर में</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फूट-फूट जी भर रोता हूँ बियाबान सूने घर में।</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह नकली छोटी गुड़िया तुम जिसे रोज नहलाती थी</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तोड़-तोड़ कर हाथ-पैर सब अपने संग सुलाती थी।</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रखी हुई है यहीं मेज पर प्रतिपल मुझे चिढ़ाती है</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और तुम्हारी छतरी वाली फोटो खूब रुलाती है।'</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: 'arial unicode ms', sans-serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">विज्ञान तथा तकनीक के उत्तरोत्तर विकास ने पिछली शताब्दी
में दुनिया को बड़ी तेजी से बदला है। यह तरह - तरह की कारों व अन्य वाहनों से चलने
का युग है। यह भूमिगत रेलगाड़ियों, मोनो रेलों तथा हाई स्पीड ट्रेनों का युग है। यह
हवाई - यात्राओं का युग है। यह देवी - देवताओं के चमत्कारों तथा परी - कथाओं से
परे वैज्ञानिक चमत्कारों एवं रोबोटों का युग है। यह ब्रह्माण्ड के गृहों - उपगृहों
व नक्षत्रों से जुड़ी काल्पनिकताओं में रमने के बजाय उनकी धरती पर उतरकर वहाँ डेरा
जमाने की कोशिशें करने का युग है। पिछले दो दशकों में इलेक्ट्रॉनिक्स का जिस तेजी
से विकास हुआ है और कम्प्यूटर तथा मोबाइल फोन आदि ने आकर भारत जैसे विकासशील देश
में भी जिस गति के साथ के साथ जन - जीवन को बदला है, उसका बच्चों के विकास, उनके
मनोविज्ञान तथा उनकी अभिरुचियों पर भी व्यापक प्रभाव पड़ा है। आज शहर के संपन्न व
मध्य आय वर्ग के बच्चे कम्प्यूटर व लैपटॉप से लेकर मोबाइल फोनों तक पर तरह - तरह
के गेम खेलने में जुटे रहते हैं। टेलीविज़न की बड़ी स्क्रीन भी बच्चों के इलेक्टॉनिक
खेलों का मैदान बन गई है। बाज़ारों में बच्चों के इलेक्टॉनिक खेलों की डीवीडी आदि
की भरमार है। खेलों की वर्चुअल डिवाइसेज का भी बोलबाला है। बच्चों की भाँति -
भाँति की मनोरंजक फिल्में बन रही हैं। कार्टून फिल्मों का तो कहना ही क्या? थ्री
डी फिल्में भी बड़ी संख्या में बनने लगी हैं। एनिमेशन तकनीक के प्रसार ने मनोरंजन
के नए द्वार खोले हैं। आज भारत के गाँवों तक के बच्चे 'टॉम एण्ड जेरी' जैसी
एनिमेटेड फिल्मों से सुपरिचित हैं और ऐसी फिल्मों के फैन हैं। इन सब परिवर्तनकारी
मनोरंजन की नई विधाओं के चलते बच्चे लगभग पूरी तरह बाल - पत्रिकाओं तथा अन्य
पुस्तकों को पढ़ने के प्रति विमुख होते जा रहे हैं। उनके पास लाइब्रेरी तक जाने का
समय ही नहीं है। </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बच्चों के दिलो</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">दिमाग में तरह</span> - <span lang="HI">तरह की प्रेरणाएँ भर देने वाली कविताओं
की जरूरत आज जितनी ज्यादा महसूस की जा रही है</span>, <span lang="HI">उतनी शायद कभी
नहीं थी। कौतुक</span>, <span lang="HI">मनोविनोद</span>, <span lang="HI">रहस्यमयता</span>,
<span lang="HI">चमत्कार</span>, <span lang="HI">यह सब तो बच्चों को भाता ही है</span>,
<span lang="HI">लेकिन बाल्यावस्था में ही हमारे चरित्र</span> - <span lang="HI">निर्माण
की नींव भी तो पड़ती है। हम घर से लेकर बाहर तक बचपन में जो कुछ भी सीखते हैं</span>,
<span lang="HI">उसी से हमारी आंतरिक सोच विकसित होती है। बाद में जो कुछ भी सीखा जाता
है</span>, <span lang="HI">वह उस मौलिक अवचेतना के ऊपर बस एक मुलम्मे की तरह चढ़ता है</span>,
<span lang="HI">जो रगड़ खाकर उतर भी जाता है। इसलिए सामाजिक चेतना के विकास के लिए</span>,
<span lang="HI">सामाजिक प्रगति के लिए</span>, <span lang="HI">सामाजिक परिवर्तन के लिए
बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य का अनन्य महत्व है। कहने को लोग भले यह कहें कि
बच्चों को विचारों के बोझ के नीचे दबाना ठीक नहीं। उनके कोमल मन पर जबर्दस्ती कुछ थोपना
ठीक नहीं। उनके दिलो</span> - <span lang="HI">दिमाग का स्वाभाविक विकास होना चाहिए।
लेकिन</span> <span lang="HI">इस तरह की आदर्श
स्थिति से अथवा निस्संगता के विकास से समाज का कुछ भला नहीं हो सकता। हाँ</span>, <span lang="HI">यह जरूर है कि बच्चों के लिए विचार तथा व्यवहारपूर्ण साहित्य रचते समय यह ध्यान
अवश्य रहना चाहिए कि भाषा सरल हो और कथ्य रोचक हो</span>, <span lang="HI">जिससे बच्चे
उसे रुचिपूर्वक पढ़ने के लिए प्रवृत्त हों। अन्यथा केवल शिक्षाप्रद अथवा उपदेशात्मक
रूप से लिखी गई रचनाओं को पढ़ने में बच्चे कभी रुचि नहीं लेंगे।</span> '<span lang="HI">पंचतंत्र</span>' <span lang="HI">की सफलता का यही रहस्य है। उसकी कथाएँ वन्य
पशुओं के आचार</span> - <span lang="HI">व्यवहार व प्राकृतिक बिम्बों के सहारे बच्चों
को जीवन व राजनीति के तमाम दाँव</span> - <span lang="HI">पेंच सिखाती हैं और कठिन से
कठिन से परिस्थितियों में निर्णय लेने की क्षमता का विकास करती हैं। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">समकालीन हिन्दी बाल -साहित्य में शिक्षाप्रद बाल - कविताओं
की तेजी से विकास हो रहा है। इन कविताओं में आधुनिकता है। वर्तमान समय की जरूरतों को
ध्यान में रखते हुए अनेक जाने</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">माने कवियों
बच्चों के भीतर इनके प्रति जारूकता व समझदारी भरने लायक विचारों को अपनी रचनाओं में
रोचक ढंग से प्रस्तुत किया है। शेरजंग गर्ग की </span>'<span lang="HI">बत्ती के अर्थ</span>'
<span lang="HI">कविता की यह पंक्तियाँ बड़े ही रोचक ढंग से बच्चों को ट्रॉफिक लाइट सिग्नल
प्रणाली के महत्व को समझाती हैं</span> -<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रुको</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">बढ़ो</span>,
<span lang="HI">दरशाती बत्ती</span>, <span lang="HI">जीवन सदा बचाती बत्ती</span>,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आगे बढ़ो</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">बताती बत्ती</span>,
<span lang="HI">रुक जाओ</span>, <span lang="HI">समझाती बत्ती।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इस बत्ती का अर्थ समझ लो</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">जल्दबाजियाँ व्यर्थ समझ लो।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शांत भाव से आगे बढ़ना</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">है राहों की शर्त</span>, <span lang="HI">समझ लो।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शेरजंग गर्ग अपनी</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> '<span lang="HI">गाय</span>' <span lang="HI">शीर्षक कविता में गाय के सारा दूध हमें दे देने
वाले उदार स्वरूप का उल्लेख जिस हास्य के पुट के साथ करते हैं</span>, <span lang="HI">वह निश्चित उनकी कविता को बाल</span> - <span lang="HI">मन के लिए सहज ग्राह्य
एवं आकर्षक बना देता है</span> - '<span lang="HI">कितनी अच्छी, कितनी प्यारी, सब
पशुओं में न्यारी गाय</span>/ <span lang="HI">सारा दूध हमें दे देती, आओ, इसे पिला
दें चाय</span>' <span lang="HI">कहकर वे बच्चों के मन में बड़े ही गुदगुदाने वाले तरीके
से इस गंभीर विचार को भर देते हैं कि जो उदारता हमें प्रिय लगती है</span>, <span lang="HI">उसकी सिर्फ प्रशंसा करने से ही काम नहीं चलने वाला। हमें उदारता के प्रत्युतर
में दयालुता दिखानी चाहिए। अपना सर्वस्व न्यौछावर कर हमारा पोषण करने वाले को हमें
उसका प्रतिफल भी देना चाहिए। हमें उसे लाभ का भागीदार बनाना चाहिए। गाय को चाय पिलाने
के प्रस्ताव के बहाने शेरजंग गर्ग यहाँ इसी प्रत्युपकार के भाव को जगाने की कोशिश करते
हैं। गरीब किसानों की ज़मीनों को कौड़ी के मोल खरीदकर बड़े</span> - <span lang="HI">बड़े
औद्योगिक संयंत्र स्थापित करके सम्पन्नता के साथ जीने वालों को उन ज़मीनों से विस्थापित
व उपेक्षित गरीबों के भले के लिए भी लाभ का कुछ हिस्सा लगाना चाहिए</span>, <span lang="HI">इसका आज के निर्मम विकास के प्रणेताओं को अवबोध कराने वाली कविता है यह। उदारता
के बदले में उदारता की भावना का प्रसार करने वाली यह कविता भले ही हम बड़ों को कोई सीख
न दे पाए</span>, <span lang="HI">लेकिन बच्चों के मन में यह निश्चित ही एक बड़ी उदात्त
भावना का सृजन करने की क्षमता रखती है।</span>
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सरल एवं मनोरंजक ढंग से लिखी गईं शिक्षाप्रद कविताएँ बाल</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">साहित्य में विशेष महत्व रखती हैं</span>, <span lang="HI">क्योंकि
बाल्यावस्था तो जीवन में शिक्षा प्राप्त करने का ही काल होती है। यदि बड़ों के लिए शिक्षाप्रद
कविता लिखी जाएगी तो वह अग्राह्य हो जाएगी। इसीलिए ज्यादातर कवि उपदेशात्मक अथवा संदेश
देने वाली कविताएँ लिखने से बचते हैं। कहानियों</span>, <span lang="HI">नाटकों तथा उपन्यासों
के मामले में यही बात लागू होती है। बच्चे सीख से दूर नहीं भागते क्योंकि उन्हें तो
घर से लेकर बाहर तक सीख मिलती ही रहती है। यदि यही सीख उन्हें साहित्य के माध्यम से
मिलती है तो वह और ज्यादा असरकारी सिद्ध होती है। यदि ऐसी सीख रोचक ढंग से मिले तो
कहना ही क्या</span>! <span lang="HI">आजकल तो कॉमिक्स व कार्टून</span> - <span lang="HI">फिल्मों आदि में भी शिक्षाप्रद सामग्री की भरमार है। दिविक रमेश की कविता</span>
'<span lang="HI">गलती तो सबसे हो जाती' में सीख का यह अंदाज़ भला किस बच्चे को नहीं
भाएगा - 'पापा बोले</span> - "<span lang="HI">देखो बिट्टू</span>! <span lang="HI">गलती तो सबसे हो जाती</span>/ <span lang="HI">पर गलती पर गलती करना/ बात नहीं
अच्छी कहलाती</span>!"<span lang="HI"> इसी प्रकार शिवकुमार गोयल की कविता </span>'<span lang="HI">बूँद</span> - <span lang="HI">बूँद से सागर बनता' में भी बड़े सरल शब्दों
में एक बड़ी सीख दी गई है - </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चींटी ने चावल के दाने<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एक - एक कर जमा किए<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चिड़िया ने तिनके जोड़े तो<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नए घोंसले बना लिए।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बूँद - बूँद से सागर बनता<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कण- कण से पर्वत होता, <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो मिल - जुलकर रहते हैं<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनके आगे माथा झुकता।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बच्चों को जीवन की कठिन परिस्थितियों से जूझने के तौर -
तरीके सिखाने वाली, अनुकरणीय जीवन - चरित्रों से उन्हें परिचित कराने वाली, आचार -
व्यवहार के उत्तम स्वरूप को उनके सामने प्रस्तुत करने वाली तथा बेहतर चरित्र</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> -<span lang="HI"> निर्माण के लिए उन्हें प्रेरित करने वाली रचनाओं के मामले
में हिन्दी का आधुनिक बाल - साहित्य काफी सम्पन्न है। जाने - माने कथाकारों व
कवियों से लेकर सामान्य से सामान्य रचनाकारों ने इस दिशा में हिन्दी के बाल -
साहित्य की श्री - वृद्धि की है। मुंशी प्रेमचंद की 'ईदगाह' जैसी बहुचर्चित कथा से
लेकर सुभद्रा कुमारी चौहान की 'झांसी की रानी' तक ने ऐसे चरित्र - निर्माता बाल -
साहित्य को सृजित किया है। प्राय</span>: <span lang="HI">छोटी - छोटी घटनाओं के
बिम्बों को सामने रखकर बच्चों को बड़ी - बड़ी बातें सिखाने का प्रयत्न किया जाता है,
जो ऐसी रचनाओं को बच्चों के लिए बड़ा ही सार्थक बना देता है, भले बड़ों के लिए उसका
कोई मूल्य न हो। मैंने स्वयं इसी को ध्यान में रखकर कुछ बाल - कविताएँ लिखी हैं।
मेरी कविता 'काले काले बादल आए!' में बच्चों के खेल</span> - <span lang="HI">खेल में
घटी एक दुर्घटना के प्रसंग को सामने रखकर एक ऐसी ही कोशिश की गई है। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">बच्चे किसी भी काल में समाज</span>, <span lang="HI">देश तथा पूरे विश्व का भविष्य
होते हैं। अत</span>: <span lang="HI">भविष्य को सजाने</span> - <span lang="HI">सँवारने
तथा उसकी भयावहता के प्रति आगाह करने का सबसे बड़ा लक्ष्य भी बच्चे ही बनते हैं। आज
हम अपने अनुभवों के आधार पर जिन</span> - <span lang="HI">जिन आसन्न ख़तरों को महसूस कर
रहे हैं</span>, <span lang="HI">उन्हें हमारे द्वारा बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य
के माध्यम से बच्चों के सामने रखना जरूरी है</span>, <span lang="HI">क्योंकि ये ख़तरे
हम से ज्यादा उनके लिए ही प्रासंगिक है। मैंने अपनी</span> '<span lang="HI">युद्ध और
बच्चे</span>' <span lang="HI">शीर्षक कविता में इसी की ओर इशारा करते हुए लिखा है</span>
- '<span lang="HI">दुनिया का कोई भी बच्चा</span>/ <span lang="HI">नहीं जानता कि लोग
क्यों करते हैं युद्ध</span>/ <span lang="HI">जबकि इस दुनिया में</span>/ <span lang="HI">कल बड़ों को नहीं</span></span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इन्हीं बच्चों
को जीना है</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">/ <span lang="HI">युद्ध होता है तो बच्चे ही अनाथ होते हैं</span>/
<span lang="HI">और आणविक युद्ध का प्रभाव तो</span>/ <span lang="HI">गर्भस्थ बच्चे
तक झेलते हैं</span>/ <span lang="HI">बच्चे यह नहीं जानते कि</span>/ <span lang="HI">क्यों शामिल किया जाता है उन्हें युद्ध में</span>/ <span lang="HI">किंतु
वे ही असली भागीदार बनते हैं</span>/ <span lang="HI">युद्ध के परिणामों के।</span>'
<span lang="HI">भविष्य के इन ख़तरों में केवल युद्ध ही नहीं है</span>, <span lang="HI">आज जिस तरह से प्राकृतिक संसाधनों का दोहन हो रहा है और जिस तरह से हमारे द्वारा
पृथ्वी के जल</span> - <span lang="HI">थल</span> - <span lang="HI">नभ को अपनी सुख</span>
- <span lang="HI">सुविधाओं के लिए अंधाधुंध तरीके से प्रदूषित किया जा रहा है</span>,
<span lang="HI">उसने इस पृथ्वी के अस्तित्व को ही ख़तरे में डाल दिया है। बच्चों को इन
ख़तरों के प्रति सतर्क करना तथा पर्यावरण संरक्षण के प्रति उन्हें संवेदनशील बनाना आज
की सबसे बड़ी जरूरत है। वैदिक साहित्य के बाद शायद ही इस दिशा में कोई अहं भूमिका किसी
परवर्ती साहित्य ने निभाई हो। आज की स्थिति</span></span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर्यावरण क्र प्रति साहित्य की इसी</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निस्संगता का</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">परिणाम</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भले</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ये</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चिन्ताएँ</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुख्यधारा</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">, </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लेकिन</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बाल</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साहित्य</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इन</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सरोकारों</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर्याप्त</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्थान</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मिल</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दिविक रमेश की बाल</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - <span lang="HI">कविता </span>'<span lang="HI">अगर पेड़ भी चलते होते</span>' <span lang="HI">की
निम्न पंक्तियाँ इसका उदाहरण हैं</span> - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अगर पेड़ भी चलते होते</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">कितने मजे हमारे होते।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बांध तने में उसके रस्सी चाहे कहीं संग ले जाते</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहाँ कहीं भी धूप सताती</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">उसके नीचे झट सुस्ताते</span>,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहाँ कहीं भी वर्षा होती</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">, <span lang="HI">उसके नीचे हम छिप जाते।।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">दिविक रमेश अपनी कविता</span> '<span lang="HI">खुशी लुटाते हैं त्योहार</span>'
<span lang="HI">में भी पर्यावरण संरक्षण के प्रति कुछ इसी तरह की जागरूकता भरते हुए
कहते हैं</span> - '<span lang="HI">जिस दिन पेड़ नहीं कटते हैं</span>/ <span lang="HI">जंगल का होता त्योहार।</span>' </span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रदूषण आज एक विकराल समस्या है। यह समूची पृथ्वी के
अस्तित्व को मिटाने की ओर बढ़ रहा है। वायु - प्रदूषण के चलते ओज़ोन - परत में छेद
हो रहे हैं, जिनका आकार साल दर साल बढ़ता जा रहा है। ओज़ोन परत वायुमंडल में हमारे
सिर पर तनी वह अदृश्य छतरी है, जो सूर्य से निकलकर पृथ्वी की तरफ आने वाली पराबैंगनी
व अन्य हानिकारक किरणों को हम तक पहुँचने से रोकती है और हमें उनके दुष्प्रभाव से
बचाती है। इस परत में होने वाली कोई भी क्षति पृथ्वी पर हमारे तथा वनस्पतियों के
अस्तित्व के लिए बहुत बड़ा ख़तरा बन सकती है। इसी प्रकार वायुमंडल में बढ़ती जा रही
तरह - तरह की जहरीली गैसों के दुष्प्रभाव से लोगों में भाँति - भाँति की नई
बीमारियाँ फैल रही है। अनेक प्रकार की त्वचा की बीमारियाँ पैदा करने वाली सल्फर
गैसों की मात्रा वायुमंडल में निरन्तर बढ़ रही हैं। कैंसर जैसी मारक बीमारियों का
भी तेजी से प्रसार हो रहा है। जहरीली गैसें बादलों के जल में मिलकर पृथ्वी पर अम्ल
- वर्षा करती हैं। बढ़ती हुई अम्ल - वर्षा से भूमि और जल दोनों ही निरंतर प्रदूषित
हो रहे हैं जिनका पृथ्वी के जीव - जन्तुओं तथा वनस्पतियों पर भयानक दुष्प्रभाव पड़
रहा है। हमारी औद्योगिक गतिविधियों के कारण होने वाले जल एवं भूमि</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> -<span lang="HI"> प्रदूषण का हाल तो और भी बुरा है। प्लास्टिक के बढ़ते उपयोग
ने पृथ्वी के श्वास - कोशों को चोक करना शुरू कर दिया है। हमारे प्रदूषण बढ़ाने
वाले रीति - रिवाज़ों ने भी नदियों तथा तालाबों को खूब गंदा किया है। हमारी नदियाँ,
झीलें, मंदिरों के तालाब सभी हमेशा गंदगी से पटे पड़े दिखाई देते हैं। एक तरफ तो
भारत में पिछले पचास - साथ वर्षों में स्वास्थ्य - सेवाएँ बेहतर होने से आबादी
बेतहासा बढ़ी है, दूसरी तरफ संचार व यात्रा की सुविधाएँ तथा आर्थिक संशाधन बढ़ने से
आवागमन भी आसान हुआ है। इसने आस्था को एक नया स्वरूप प्रदान किया है। आज हर तीर्थ
- स्थान पर नियंत्रणातीत भीड़ दिखाई पड़ती है। हर मंदिर पर लाखों के मेले जुटते हैं।
पर्व - त्योहारों पर पवित्र मानी जाने वाली नदियों के घाटों पर लाखों लोग स्नान
करने पहुँचते हैं। हिन्दुओं में लाखों मृतकों का दाह - संस्कार अब गंगा या किसी न
किसी पवित्र नदी के किनारे ही होता है और उनकी अधजली पिंडियाँ या कभी - कभी तो
समूची लाशें ही जल में प्रवाहित कर दी जाती हैं। यह आस्था का एक अवैज्ञानिक और
विकृत चेहरा है। नई पीढ़ी को इन भयानक प्रवृत्तियों के प्रति जागरूक किया जाना
जरूरी है। सृष्टि को बचाए रखने तथा प्रदूषण मुक्त वतावरण को सृजित करने के लिए
वैज्ञानिक सोच के साथ रीति - रिवाज़ों तथा परंपराओं का परिमार्जित किया जाना बहुत
जरूरी है। इसके लिए हमें न सिर्फ अपनी सोच बदलनी होगी बल्कि बच्चों की सोच में
परिवर्तन लाकर आने वाली पीढ़ी को इसके लिए तैयार करना होगा। यह हमारा धार्मिक,
सामाजिक तथा नैतिक दायित्व होना चाहिए। यह काम बाल - साहित्य के जरिए बखूबी किया
जा सकता है। आवश्यकता बच्चों को उपदेश देने की नहीं है। उनमें वैचारिक सोच पैदा
करने की है, जिज्ञासा जगाने की है, समस्या की भयावहता के प्रति आगाह करने की है।
बच्चे बड़ों से ज्यादा जिज्ञासु होते हैं, वे बड़ों से ज्यादा जल्दी व आसानी से
सीखते हैं और वे बड़ों से ज्यादा प्रश्नाकुल होते हैं। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">समाज की उन्नति इस बात पर ही निर्भर करती है कि उसकी भावी पीढ़ी का विकास
किस तरह के माहौल में और किन अवधारणाओं अथवा वैचारिक स्थापनाओं के बीच हो रहा है।
ऐसा नहीं है कि आधुनिक बनने के लिए परंपरागत रूप से अथवा विरासत में मिला हुआ सभी
कुछ त्याज्य होता है। जो समाज अपनी परंपरा की अच्छी धरोहरों को त्याग देता हैं, वह
कभी आगे नहीं बढ़ सकता। वह प्राय: दिग्भ्रमित हो जाता है। परम्परा व सांस्कृतिक
विरासत समाज में एक गौरव की भावना का विकास करती है और वह साहस व सम्बल देती है</span>,<span lang="HI"> जिसके सहारे नई पीढ़ी एक बेहतर भविष्य की ओर बढ़ सकती है। जो समाज अपनी स्थापित
संस्कृति से एकदम कटकर आगे बढ़ना चाहेगा व एक ऐसे शून्य की ओर भी बढ़ सकता है जहाँ
हो सकता है कि उसकी वैचारिक व सांस्कृतिक प्रगति पूरी तरह से अवरूद्ध हो जाय।
इसलिए यह बहुत आवश्यक है कि भावी पीढ़ी के मन में देश की परम्परा व संस्कृति
में निहित अच्छाइयों के प्रति विश्वास व लगाव की भावना मजबूत की जाए तथा उसमें
निहित बुराइयों अथवा रूढ़ियों को दूर करने का भी भरपूर प्रयास किया जाय। इस तरह के
सम्मिश्र प्रयास से ही किसी स्वस्थ सामाजिक परिवर्तन की नींव रखी जा सकती है।
इस दृष्टि से बाल - साहित्य में देश की परम्परा व सांस्कृतिक विरासत से जुड़ी
कथाओं, कविताओं आदि का बहुत ही महत्वपूर्ण स्थान होता है। <o:p></o:p></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हमारे देश में हमें विरासत में बहुत कुछ ऐसा मिला हुआ है जो
नायाब है। परंपरा की यह संपन्नता दुनिया के किसी देश में नहीं है। हमारी
सांस्कृतिक विरासत में बहुत कुछ आयातित भी है जो समय - समय पर बाहर से आने वाले
मानव - समूहों के द्वारा लाया गया और धीरे - धीरे हमारी परंपरा में घुल - मिल गया।
ऐसे मानव - समूह भारत में जिस किसी भी उद्देश्य से आए हों, लेकिन उन्होंने हमारी
परंपरा को विविधता से समृद्ध किया, उसे विस्तार दिया, उसमें संश्लेषण का संचार
करते हुए लगातार एक नयापन भरा। हमें बच्चों के मन में इस थाती को संभालने की
जागरूकता भरने का दायित्व निभाना चाहिए। हमें अपनी मौलिक तथा संकरित दोनों तरह की
विरासत में जो कुछ भी अच्छा दिखे, जो कुछ भी हमारे लिए कल्याणकारी हो, जो कुछ भी
हमारे भविष्य को बेहतर बनाने वाला हो, उसे आगे बढ़ाना चाहिए। मसलन विश्व में
एलोपैथी चिकित्सा - पद्धति के प्रसार के आगे हम आयुर्वेद की अच्छाइयों को भूलने
लगे हैं। लेकिन पिछले दो दशकों में आयुर्वेद फिर से एक आकर्षक चिकित्सा - पद्धति
के रूप में उभरा है। इसने भारतीय पर्यटन उद्योग को एक नया आयाम दिया है। आज
सम्पन्न विदेशी लोग भी इसकी उत्तमता के कायल हो रहे हैं और आयुर्वेदिक इलाज़ के लिए
भारत की ओर आकर्षित हो रहे हैं। बच्चों के मन में इस तरह के मौलिक भारतीय ज्ञान के
प्रति उत्सुकता व जानकारी भरने का काम बाल - साहित्य बखूबी कर सकता है। मैंने अभी
हाल ही में आयुर्वेदिक चिकित्सा के प्रति कौतूहल व आकर्षण पैदा करती नरेन्द्र गोयल
की मनोरंजक बाल - कविता 'बंदर का धंधा' पढ़ी, जिसकी ये पंक्तियाँ यहाँ उद्धृत करना
जरूरी लग रहा है - <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिल्ली बोली - मुझको आया एक सौ चार बुखार,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं शिकार पर कैसे जाऊँ, जल्दी इसे उतार।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बंदर बोला - रस गिलोय का तीन बार तुम पीना,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कल से ही तुम डांस करोगी, ईना, मीना, डीना।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तभी लोमड़ी आकर बोली, गोरी मुझे बनाओ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मैं ही दीखूँ सबसे सुंदर ऐसी बूटी लाओ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बंदर बोला - घी कुँवार तुम दोनों समय लगाओ,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चमकेगा कुंदन सा चेहरा फीस मुझे दे जाओ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चल निकला बंदर का धंधा, अब वह मौज़ मनाता,<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अच्छी - अच्छी जड़ी - बूटियाँ, जंगल से वह लाता।</span><span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">भारतीय समाज का एक बड़ा हिस्सा आज भी गाँवों में रहता है। हमारे गाँवों के बच्चे
उन स्कूलों में पढ़ते हैं</span>, <span lang="HI">जहाँ न तो ढंग के क्लास</span> - <span lang="HI">रूम हैं</span>, <span lang="HI">न पठन</span> - <span lang="HI">पाठन की अन्य
सुविधाएँ। वहाँ इलेक्टॉनिक</span> - <span lang="HI">क्रांति का प्रभाव भी अभी मोबाइल
फोन व टेलीविज़न आदि तक ही सीमित है। वहाँ तक अभी कम्प्यूटरों</span>, <span lang="HI">लैपटॉपों व आई</span> - <span lang="HI">पैडों की पहुँच व्यापक नहीं हुई है।
गाँव के बच्चों के लिए यह चीज़ें अभी भी एक कौतुक की वस्तु हैं। गाँवों में सामाजिक
समानता व समरसता का विचार अभी भी केवल एक राजनीतिक नारा भर है। जातीय व धार्मिक विषमता
से गाँवों के बच्चे निरन्तर रू</span> - <span lang="HI">ब</span> - <span lang="HI">रू
होते रहते हैं। बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य में इन ग्रामीण स्थितियों का चित्रण
विरले ही होता है। ग्रामीण अंचल की विशिष्टताएँ समकालीन बाल</span> - <span lang="HI">कविताओं तक अपनी पहुँच नहीं बना पाई हैं। खेती</span> - <span lang="HI">किसानी
की बातें तो नगण्य ही हैं। ग्रामीण</span> - <span lang="HI">समाज के मनोरंजक दृश्यों</span>,
<span lang="HI">ग्रामीण कल्पनाओं व सरोकारों तथा गाँवों के भविष्य से जुड़ा बाल</span>
- <span lang="HI">साहित्य विकसित होना बहुत ही आवश्यक है। ऐसे बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य की जरूरत सिर्फ ग्रामीण बच्चों को ही नहीं</span>, <span lang="HI">शहरी
बच्चों के लिए भी है। देश में हर जगह गाँवों से शहर में जाकर बस जाने वाले परिवारों
की संख्या बढ़ती जा रही है। इन परिवारों के बच्चों का गाँव के लोगों से जुड़ाव लगातार
कम होता जा रहा है। उनकी ज़िन्दगी शहरों में ही सिमटती जा रही है। इस प्रकार गाँवों
से बौद्धिक पयालन हो रहा है और गाँव एवं शहर के बीच का वैचारिक फासला बढ़ता ही जा रहा
है। आज शहरों की नई पीढ़ी का गाँवों की स्थितियों व ग्रामीण सरोकारों से परिचित होना
बहुत जरूरी है। यह बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य में ग्रामीण अंचल से जुड़ी कहानियों
व कविताओं के माध्यम से आसानी से हो सकता है। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">रघुवीर सहाय ने कहा था कि कविता मनुष्य को मनुष्य बनना सिखाती है। मुझे लगता
है कि कविता मनुष्य को जीवन जीने का सलीका सिखाती है। इसीलिए कविता बच्चों के लिए बहुत
उपयोगी माध्यम है। बस जरूरी यही है कि जो कुछ भी बाल</span> - <span lang="HI">कविता
में कहा जाय</span>, <span lang="HI">वह सुग्राह्य एवं सरल हो। बच्चों में आधुनिक सोच
एवं वैज्ञानिकता का प्रसार भी कविताओं</span>
<span lang="HI">के माध्यम से ज्यादा आसानी से हो सकता है। भारत जैसे देश में
इसकी एक बड़ी आवश्यकता भी है। यहाँ सोच में जड़ता एवं रूढ़िवादिता अधिक दिखाई पड़ती है।
इसे दूर करने की शुरुआत बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य से ही होनी चाहिए। बड़ों
तथा गुरुजनों के प्रति आदर</span> - <span lang="HI">भाव</span>, <span lang="HI">सहिष्णुता</span>,
<span lang="HI">सहृदयता</span>, <span lang="HI">शुचिता</span>, <span lang="HI">दयालुता</span>,
<span lang="HI">समानता का भाव</span>, <span lang="HI">यह सब जगाने वाला बाल</span> -
<span lang="HI">साहित्य तो हमें चाहिए ही</span>, <span lang="HI">लेकिन साथ ही बच्चों
के मन में पारिवारिक</span>, <span lang="HI">सामाजिक व राजनीतिक यथार्थ का बोध एवं भविष्य
के प्रति अपनी तरह की एक सोच पैदा करने वाला साहित्य भी हमारे लिए बहुत जरूरी है। </span>'<span lang="HI">पंचतंत्र</span>' <span lang="HI">की कहानियाँ लिखे जाने का उद्देश्य ही यही
था। आज समय बहुत बदल चुका है। आज बच्चों को एक नए तरह के पंचतंत्र की बहुत जरूरत है।
आज देशज भाषाओं के बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य में नई तकनीक के सहारे विकसित
व नई विधाओं से संपुष्ट रचनाओं का सृजन बहुत जरूरी है। अन्यथा जो मैकाले की नीतियाँ
नहीं कर पाईं</span>, <span lang="HI">वह अब
हो जाएगा। एनिमेटेड दृश्य</span> - <span lang="HI">श्रव्य सामग्री तथा कॉमिक्स के रूप
में विदेशी कथा</span> - <span lang="HI">पात्र</span>, <span lang="HI">परी</span> - <span lang="HI">कथाएँ</span>, <span lang="HI">कौतुक</span> - <span lang="HI">रहस्य रोमांच की
कथाएँ हमारी नई पीढ़ी को पूरी तरह से अपने आकर्षण के आगोश में समेट लेंगी। शीघ्र ही
आयातित बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य व कॉमिक्स की चमक में खोए तथा हैरी पॉटर</span>,
<span lang="HI">एलीस इन वंडरलैंड आदि के दीवाने भारतीय बच्चे शहरों में ही नहीं</span>,
<span lang="HI">हमारे गाँवों में भी दिखने लगेंगे। ऐसे में हमारी संस्कृति का क्या होगा</span>?
<span lang="HI">मुझे लगता है कि हमें समकालीन पीढ़ी से ज्यादा भावी पीढ़ी के साहित्य व
मनोरंजन का संसार रचने की चिन्ता व प्रयास करने चाहिए।</span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span style="font-family: "arial unicode ms" , "sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span lang="HI">दु</span>:<span lang="HI">खद और अफ़सोसजनक बात यह है की आज बड़े</span> - <span lang="HI">बड़े पुरस्कारों के पीछे भागने वाले हमारे नामी</span> - <span lang="HI">गरामी
साहित्यकारों ने विशेष रूप से कवियों ने बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य से अपने
को दूर कर लिया है। बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य को बस हल्का</span> - <span lang="HI">फुल्का मानकर एक गैर</span> - <span lang="HI">महत्वपूर्ण दर्ज़ा ही दिया जाता
है। साहित्यिक संस्थाओं ने भी यही रवैया अपना रखा है। न ही उनकी बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य प्रकाशित करने में कोई रुचि है और न ही पुरस्कार आदि देकर उसे प्रोत्साहित
करने में। इस प्रकार आज बच्चों के तथा समाज के भविष्य को चौपट करने वाली यह स्थिति
साहित्य के इन्हीं कर्णधारों की पैदा की हुई है। गनीमत यही है कि जो ज्यादा बड़े साहित्यकार
नहीं बन पा रहे</span>, <span lang="HI">कम से वे अपने इस दायित्व को निभा रहे हैं और
बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य का भविष्य धीरे</span> - <span lang="HI">धीरे निखर
रहा है। यदि इस क्षेत्र में कुछ बड़े लोग भी शामिल हो जाएँ तो शायद हिन्दी के बाल </span>-
<span lang="HI">साहित्य का भविष्य शीघ्र चमक जाय। मुझे यह देखकर बहुत खुशी हुई कि हिन्दी
की साहित्यिक पत्रिका</span> '<span lang="HI">साहित्य अमृत</span>' <span lang="HI">ने
अभी हाल ही में एक बेहतरीन बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य विशेषांक प्रकाशित किया।
यह और भी आश्वस्तिकारक है कि हिन्दी की साहित्यिक पत्रिका </span>'<span lang="HI">कथा</span>' <span lang="HI">भी अपना बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य विशेषांक प्रकाशित करने जा रही है। क्या हिन्दी की समस्त साहित्यिक
मासिक पत्रिकाएँ साल में अपना कम से कम एक अंक और त्रैमासिक पत्रिकाएँ दो या तीन साल
में अपना एक अंक बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य विशेषांक प्रकाशित करने के लिए
नहीं सुरक्षित कर सकतीं</span>? <span lang="HI">क्या हिन्दी</span> - <span lang="HI">साहित्य के लिए पुरस्कार देने वाली संस्थाएँ और सरकारें अच्छे बाल</span>
- <span lang="HI">साहित्य को प्रोत्साहित करने के लिए अपने पुरस्कारों की कुछ हिस्सेदारी
बाल</span> - <span lang="HI">साहित्य को नहीं दे सकतीं</span>? <span lang="HI">मेरा मानना
है कि अपने बच्चों तथा समाज के भविष्य के लिए उन्हें इस दिशा में गंभीरता से विचार
करना चाहिए। </span><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-33965199274701804652015-10-20T21:23:00.001+05:302015-10-20T21:23:35.679+05:30फूल<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">फूलों की ईर्ष्या पैदा करने वाली ताजगी</span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनकी पंखुड़ियों के चकित कर देने वाले बेशुमार रंग </span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके पराग की मनमोहक सुगन्ध </span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके फलों की अपार पौष्टिकता </span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">उनके बीजों की उदात्त सृजनशीलता </span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">अहा</span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"> ... </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">हा</span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">! </span><span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">ये फूल सारे</span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">! <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मेरे जीवन से कितने श्रेष्ठ</span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">! <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;">मसले जाने पर भी दे जाते </span><span lang="EN-IN" style="background-attachment: initial; background-clip: initial; background-image: initial; background-origin: initial; background-position: initial; background-repeat: initial; background-size: initial; color: #222222; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif;"><o:p></o:p></span></div>
<span lang="AR-SA" style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;">अँगुलियों के पोरों पर मृदुलता यथेष्ट</span><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 11.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;">!</span></div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-484423199362251972015-10-20T21:22:00.001+05:302016-02-14T00:34:01.055+05:30प्रेम के दोहे<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
कली - कली में प्रेम की नव सुगन्ध का वास।<br />
भँवरों की उत्तेजना उन्हें न आए रास।। <br />
<br />
खुशबू मन को भा गई, उमड़ा प्रेम - प्रवाह।<br />
ना भाई तो मसलकर फेंका चलती राह।।<br />
<br />
प्रेम तुरंता आजकल चलते - फिरते होय।<br />
'गुड माॅर्निंग' 'क्रश' का 'ब्रेकअप' 'गुड नाइट' संग होय।।<br />
<br />
मन की माटी की नमी भीतर जब रिस जाय।<br />
नेहांकुर उपजे, बढ़े, प्रेम - बीज मुसकाय।। <br />
<br />
जब बरसे, मन द्रवित हो, ज्योति बिखेरे रंग। <br />
प्रेम - क्षितिज सजने लगे इन्द्रधनुष के संग।।<br />
<br />
समय - समय पर बदलता प्रेम - नदी का रूप।<br />
उफनाए बरसात में, सूखे पाकर धूप।।<br />
<br />
प्रेम - समुद्र विशालतम लहरें उठें अनंत।<br />
इसे कर सके पार जो वो ही साँचा संत।।<br />
<br />
प्रेम - विटप कुचियाय जब, मन आनन्द समाय।<br />
जीवन का आतप मिटे, नित बसन्त मुसकाय।।<br />
<br />
प्रेम विशुद्ध विकार है, दिव्य प्रेम का भाव।<br />
जो इससे वंचित रहा, जीवन दिया गंवाय।।</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-86756529223643305992015-10-20T21:20:00.002+05:302015-10-20T21:20:24.293+05:30ज़हर<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ब्लड सुगर की तरह </span><span style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">एक अदृश्य - सा मीठा ज़हर</span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">धीरे
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">-</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">धीरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">समाता
जा रहा है हमारे शरीरों में<br />
वैचारिक संकीर्णता की डायबिटीज के कारण<br />
और चढ़ता चला जा रहा है चुपचाप दिनो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> - </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">दिन<br />
दिलों में पैनी की जा रही चाकुओं की धार पर<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">नाटक
बदस्तूर जारी है मंच पर<br />
और परदा गिरे बिना ही दृश्य बदलते चले जा रहे हैं,<br />
कभी खुशियों के, कभी मातम के,<br />
नेपथ्य से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लगातार
प्रक्षेपित की जा रही हैं ज़हर - बुझी चाकुएँ<br />
अकस्मात ही हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ने लग</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ते हैं आजकल बेरहम हमले, हत्याएँ,<br />
धीरे - धीरे घोला जा रहा है ज़हर हमारी प्रार्थनाओं में<br />
ज़हरीली होती जा रही है धीरे - धीरे<br />
हमारे चारों तरफ की आबो - हवा भी<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">हम
नफ़रत फैलाने वालों को पैगम्बर मानने लगे हैं<br />
हम ज़हर बाँटने वालों को ईश्वर का दूत समझने लगे हैं<br />
हम ज़हर के समुंदर में डूबने को मोक्ष का साधन मान बैठे हैं<br />
हम कितने बेरहम समय में जी रहे हैं यह मत पूछो<br />
आजकल इन्सानी ख़ून का पोंछा लगाने से<br />
कुछ ज्यादा ही जोर से चमक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ने लग</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ती है सियासत
की चौखट<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">आदमी
की बुनियादी समझ बस इतनी ही है<br />
कि ज़हर को ज़हर ही काट</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> सक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ता है<br />
और </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ताकतवर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">देशों के हुक्मरान तो माहिर हैं
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुनिया के किसी भी हिस्से में </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ज़हर की तिज़ारत
करने में<br />
इ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तिज़ारत से घायल इंसानियत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> आज</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">भटक रही है लहूलुहान<br />
सीरिया में, यमन में, ईराक में, लीबिया में, नाइजीरियाई रेगिस्तानों में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और माँगने से पनाह भी नहीं मिलती उसको किसी कोने में<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">इतिहास
ज़हरीला होता जा रहा है<br />
धर्म ज़हरीले होते जा रहे हैं<br />
पुजारी शांति का पाठ नहीं करते<br />
लोगों के दिमाग ठस्स होते जा रहे हैं<br />
जब से इन्सान ने एटम बम बनाना सीखा है<br />
लगभग उसी समय से राष्ट्राध्यक्षों ने<br />
प्रेम कविताएँ पढ़ना बंद कर दिया है<br />
वे प्रेम संदेशे भेजते भी हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">तो सिर्फ़ व्यापार
बढ़ाने के उद्देश्य से<br />
वरना भेजते हैं वे केवल लड़ाकू जहाज, बम और बन्दूकें<br />
यह भी व्यापार बढ़ाने का ही एक दूसरा तरीका है<br />
क्योंकि कपड़ों, मसालों और मशीनों के बजाय<br />
इनका व्यापार काफी फलता - फूलता है आजकल<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">ज़हर
अब शहरों के शातिर दिमाग से रिस - रिसकर<br />
गाँवों की चौपालों तक आ पहुँचा है<br />
वह अफ़वाहों के कंधों पर सवार होकर हमारे घरों में भी घुस आया है<br />
ज़हर हमारी होली, दीवाली, ईद </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बकरीद में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> आ समाया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">है<br />
ज़हर हमारे खाने - पीने, बोलने - बतियाने में है<br />
ज़हर हमारे कपड़ों - लत्तों, रीतियों और रिवाज़ों में है<br />
ज़हर हमारी आँखों में पैठकर जम गया है<br />
ज़हर समय के गिरहबान में घुसकर थम गया है<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">चलो,
इस ज़हर का अब कुछ तो किया जाय<br />
मिटेगा नहीं यह ज़हर सिर्फ़ तमग़े लौटाने से<br />
बेअसर नहीं होगा किसी बयान के आ जाने से<br />
चलो, बुलन्द - सी आवाज़ में </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">लोगों को जगाया
जाए<br />
चलो, विचारों का खुला आकाश अब सजाया जाए<br />
चलो, ज़हर का अंजाम हर इक शख़्स को समझाया जाए<br />
चलो, ज़हर उतारने का कोई नया ऐन्टीडोट </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">बनाया जाए<br />
चलो, कुछ करें कि ज़हर मिटे और इन्सानियत बच जाए!<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-38134998317612474962015-10-12T09:48:00.001+05:302015-10-20T21:21:46.472+05:30प्रतिबद्धता<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रातःभ्रमण</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">निकले</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वृद्ध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दम्पति</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रथमदृष्ट्या</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">होंगे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अस्सी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पार</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कदमताल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शारीरिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अशक्तता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किन्तु</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पारस्परिक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मनस्थ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लयशीलता</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साफ़</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">साफ़</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दिख</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चाल</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">आजीवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रेम</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रतिबद्धता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ऐसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">असंदिग्ध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मात</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">युवाओं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चलते</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चलते</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अचानक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ही एक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुशबू</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मारती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">टिहुनी</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किनारे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिछी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हरसिंगार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फूलों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चादर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रोकती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राह</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वृद्ध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चलता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रहता</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मंदस्मित</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वृद्धा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ठिठुक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">झुकती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है और</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भरने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लगती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हरसिंगार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फूलों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोंछे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लगा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">एकाएक</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वापस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पहुँच</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यौवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दहलीज़</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहाँ</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बीना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">थी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रणय</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मोती</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुख</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">संसार</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सजाए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रखने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वृद्धा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अवस्था</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सिद्ध</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्त्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हमेशा</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सँजोती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सपनों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">को</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बीन - बीनकर भरती रहती है</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">राह</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिखरी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुशियों</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोंछे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बेमुरव्वत</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">वक़्त</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सामना</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्त्री</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;">
</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">करती</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पुरुष</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जीवन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कठिन</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">डगर</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिखरे</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"> </span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt;"><o:p></o:p></span></div>
<span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">किसी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">भी</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">सुपरिचित</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">गंध</span><span style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> - </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">स्पर्श</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">को</span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;"> </span><span lang="HI" style="color: #222222; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: HI; mso-fareast-language: EN-US;">नज़रंदाज।</span></div>
</div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-66634075317490785052015-09-16T20:47:00.002+05:302015-09-16T20:47:56.303+05:30ब्रह्मा सिंह ‘ब्रह्म’ जी के अवधी व खड़ी बोली मिश्रित अवधी के चुनिंदा छंद<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">(स्वर्गीय श्री ब्रह्मा
सिंह ‘ब्रह्म’ का जन्म फाल्गुन शुक्ल पक्ष सप्तमी, विक्रम संवत् 1977 में लखनऊ
जनपद के दादूपुर गांव में एक जमींदार परिवार में हुआ। उन्होंने बचपन से ही
जमींदारी के पारंपरिक आडंबर से मुक्त जीवन जीते हुए गाँव के सभी वर्गों के लोगों
के सुख - दुख में घुलमिल कर साधारण जीवन जिया। वर्ष 1942 के ‘भारत छोड़ो’ आंदोलन के
समय उन्होंने अन्य मित्रों के साथ भूमिगत रहकर आज़ादी की लड़ाई में भी हिस्सा लिया।
वैचारिक दृष्टि से वे महात्मा गाँधी की नीतियों के आलोचक तथा नेताजी सुभासचंद्र
बोस के अभियान के प्रबल समर्थक थे। उनके मन में क्रांतिकारियों के प्रति अथाह
श्रद्धा थी। वैश्विक स्तर पर वे अमिरिकी नीतियों के कटु आलोचक थे। वर्ष 1952 में
पंचायती राज व्यवस्था लागू होने के बाद से वे लगातार लगभग चार दशक तक ग्राम पंचायत
दादूपुर के निर्विरोध प्रधान चुने जाते रहे। खेती - किसानी व राजनीति के साथ - साथ
वे निरंतर काव्य - धारा का भी रस - रंजन करते रहे। उनके छंद यदा - कदा गयाप्रसाद
‘सनेही’ जी द्वारा संपादित पत्रिका ‘सुकवि’ में प्रकाशित होते रहे। लखनऊ से
प्रकाशित होने वाले सुप्रसिद्ध हिन्दी दैनिक ‘स्वतंत्र भारत में भी उनकी कई रचनाएँ
प्रकाशित हुईं। उनके छंदों में सामाजिक व राजनीतिक विसंगतियों पर करारा व्यंग्य
होता था। उनकी शाम की चौपाल में साल के बारहों महीने साहित्य का पठन - पाठन होता
रहता था। गाँव के अनपढ़ लोग अक्सर वहाँ कथारस में डूबने के लिए इकट्ठा होते थे।
देवकीनंदन खत्री के उपन्यास ‘चंद्रकांता संतति’ का तो इस चौपाल में पुन: - पुन:
धारावाहिक पाठ होता था। बरसात के मौसम में ‘आल्हा’ का गायन व फागुन के महीने में
‘होली’ का गायन भी नित्यप्रति होता था। रविवार के दिन उनकी बैठक लखनऊ से आने वाले
साहित्यिक मित्रों से जगमगाती रहती थी। जब उनकी जीवन - संगिनी विजयलक्ष्मी जून
1988 में उन्हें इस दुनिया में अकेला छोड़कर चली गईं तब वे अध्यात्म की ओर प्रवृत्त
हुए और जुलाई, 2004 में ईश्वरलीन होने तक वे ज्यादातर भक्तिपरक छंद ही लिखते रहे। ‘शीशे
के आर पार’ (1997) तथा ‘आस्था के फूल’ (1999) शीर्षक से उनके दो कविता - संग्रह
प्रकाशित हुए हैं। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उनकी रचनाधर्मिता के बारे
में ‘शीशे के आर पार’ की भूमिका में सुप्रसिद्ध गीतकार स्वर्गीय श्री नीलम
श्रीवास्तव जी ने लिखा है, - “ब्रह्म जी अनुभूतियों के कवि हैं, वर्णनात्मकता उनकी
रचनाओं में नहीं मिलेगी। उनकी प्रातिभ चेतना का ग्रहणकारी लेंस इतना संवेदनशील है
कि अपने युग की हर क्रिया और घटना को बाँध लेता है। जिसका प्रभाव देश और समाज पर पड़ता
हो, उनकी कविताओं में घटनाएँ सीधे तथ्यात्मक रूप में आती हैं। किन्तु उनके
फलस्वरूप उत्पन्न मानसिक प्रतिक्रियाओं के तल्ख़ रेखांकन पाठक के ह्ड़रिदय पर छोड़
जाती हैं। … ‘ब्रह्म’ जी की भाषा में ठेठ ग्राम्य मुहावरों का ठाठ और कथन शैली की
वक्रता विशेष रूप से आकर्षित करती है। फिर चाहे वे दार्शनिक चिन्तनपरक छंद हों,
चाहे नीतिपरक, चाहे विशुद्ध वंदना के पद हों, चाहे श्रंगार के, सभी रचनाओं में
कहीं आनुप्रासिक नाद - सौन्दर्य है तो कहीं भावमयी वक्रोक्ति।” <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यहाँ प्रस्तुत हैं
स्वर्गीय ब्रह्मा सिंह ‘ब्रह्म’ जी के अवधी व खड़ी बोली मिश्रित अवधी के कुछ
चुनिंदा छंद।)<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<h1 style="margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 16pt;">सामाजिक व राजनीतिक सरोकारों के छंद<o:p></o:p></span></h1>
<h1 style="margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 16pt;"> </span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हर ओर है जंगलराज बना, हर झाड़ी मां सांपन डेरा हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुलेआम हैं शेर दहाड़ि रहे, चहुँ ओर अँधेरा बिखेरा हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जहाँ बन्दर बैठे नियाव करैं, हर ओर उलूकन डेरा हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">किससे - किससे कहिए बचिए, हर हाथ जहाँ पे लुटेरा हुआ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दलतंत्र का तंत्र चली यदि तो, प्रजातंत्र का देश निकारा
बनी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दल के दलदल धँसि कै फिरि तौ, इहाँ न्याय का ढोंग ढपारा बनी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सौहार्द सनेह नहीं रहिहै,
बटमारन क्यार अखारा
बनी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुखी दीन अनाथ कुमारिन की, फिरि इज्जत क्यार कबारा बनी॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यदि नीयत साफ़ तुम्हारी नहीं, तो चुनाव कराना जरूरी है क्या?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धन फूँकि फक़ीर बना सबको, कँगला बनवाना जरूरी है क्या?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम भूल पे भूल सदैव किए, फिर से दोहराना जरूरी है क्या?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो राह नवीन बना न सकै, उसे नेता बनाना जरूरी है क्या?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मन भी है वही अरु पंक वही, मद पी बदलाव कहाँ करिहैं?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब साज वही अरु बाज वही, फिरि राग सुरीले कहाँ बजिहैं?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शतरंज वही मोहरे भी वही, फिरि चाल नवीन कहाँ चलिहैं?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो बिधान वही, बरताव वही, तो चुनाव कराए कहाँ बनिहै?<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यदि राष्ट्र समृद्ध बना न सके, चढ़ मंच पै गर्व जताना वृथा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इतिहास नवीन रचा न सके, उन्हें शासन - भार थमाना वृथा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर - पीर का पीर नहीं समझैं, उनको कुछ भी समझाना वृथा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सुनना उस नीच नराधम के मुख बीरन गौरव - गाना वृथा॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">चहु ओर निराशा घटा गहरी, रोजगार के वादे हुए खोखले।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मँगगाई कै मार गरीब मरै, वे विकास के नाम करैं घपले।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब माफिया लूट मचाय रहे, हेरा - फेरी के खूब बढ़े मसले।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जाति - द्वेष के बीज उगाए यहाँ, सब देशी - विदेशी करैं
हमले॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम हो यहिके करता - धरता, उलटे अब शोर मचावहु ना<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जस आगि लगाय जमालो दुरी तेहि भाँति ते रंग रचावहु ना।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब मूर्ख समाज प्रबुद्ध हुआ, कहि मूर्खन का बौरावहु ना।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यहु आत्म - परीक्षण का अवसर, येहिका अब व्यर्थ गँवावहु ना॥</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बनि आपु गरीबन के अगुआ, फगुआ अब और मचाओ नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम कौरु दिखाय कै ईंट हनौ, यहु नाटक और दिखाओ नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भगवान भरोसे जिए हम तौ, रखवारी का रासु रचाओ नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो कि बाकी बचीं बछियाँ, छछियाँ, कछिया पर दाँत गड़ाओ नहीं॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हर मेज चढ़ावा चढ़ावति हैं, इन पंडन का कस पेटु भरी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उइ मीटिंग, ईटिंग, चीटिंग मां, सब साफ सफाचट झारि करी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हड़ताल की तालन रासु रचे हमरे सब काम हैं ताक धरी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हम टूकन का लुलुआत फिरैं, उन माखन - रोटी कै आरि करी॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हम टैक्स बिकास भरी पहिले, फिरि पेट मां अन्न का दाना धरी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम फंक्शन रोज़ु मनावा करौ, हम सूखा का राहत कोषु भरी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">खुशियाँ तुम्हरी हमरी खुशियाँ, खुशियाबरदारी का बाना धरी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिनु चाकरी चाकरी कीन करी, भोरहें उठिकै मुज़राना करी॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रिसते रिसते रिसिगे रिश्ते, सब बाणिज क्रांति के पेट समाने।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पतिनी, पति, बन्धु, सखा, भगिनी, पति, मातु, गुरू, भगवान
बिलाने।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर्तव्य न याद रहे कुछ भी, सिगरे धन - दानव दाढ़ समाने।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">देस, समाज कि चाह नहीं, निज स्वारथ में कवि ‘ब्रह्म’
भुलाने॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनके घर भूँजी है भांग नहीं, धरि टोपी चलैं मग मां
फुफकारत।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उठि प्रातहि ते परपंच रचैं, नित रोटी पराई पै दृष्टि हैं
डारत।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">स्वान समान गिरैं छिछड़ान पै, बैठि बज़ार मां बातैं बघारत।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">काम औ धाम सधै न कछू, जनसेवक ह्वै जन - युद्ध प्रचारत॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नानी के आगे ननौरे की बात, बताय हिया झुरसाओ नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम मारि लंगोटी बसौ कुटिया, यूँ ही गाँधी के गीत सुनाओ
नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बनि सत्य अहिंसक त्यागी बृती, गल तौक बिदेसी बँधाओ नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इतिहास कहीं पृथिराज नरेस का फेरि यहाँ दुहराओ नहीं॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह मत्स्य का न्याय सनातन है, बड़की मछरी छोटकी धरि खाई।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बलहीन गरीब सताए गए, बलवान दे मूँछ पै ताव सदाई।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गदहे नित ढोवत बोझु रहे, हियाँ बाँधे तुरंग रहे ठहनाई।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गौतम, गाँधी गए धुनि सीस, जु लास पै गीधन दुँद मचाई॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बना कोई किसान का बेटा यहाँ, कोई पान का बेंचने वाला हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कोई जाति व पांति का रक्षक है, कोई जूतों को थामने वाला
हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हुआ कोई मुसलमां पूत यहाँ, कोई मस्जिद तोड़ने वाला हुआ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इन भोंदू बिचारे गरीबन का, दुख - दर्द न मेटने वाला हुआ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भगवान किसान बतावति हैं, कविता गढ़ि नित्य सुनावति हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मन मां कुछु है, मुख मां कुछु है, कपटी मुनि भेषु बनावति
हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जय बोलि किसान पिसान करैं, करि नेहु सनेहु जनावति हैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब दांव लगै, तब चूकै नहीं, मर्मान्तक चोट चलावति हैं॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम अम्बर ते महि पै उतरौ, फिरि बात कहौ तब बात बनै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पग कंटक घाव कि पीर सहौ, फिरि पीर कै बात कहौ तौ गुनै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर मां पकरौ हर कै मुठिया, तन आतप बात सहौ तौ जनै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सहि भूख, तृषा, चिमनी का धुँआ, मजदूर कै बात सुनौ तो सुनै॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">गाली - गलौज की बानि परी, पुनि ‘टान्ट’ किसी पे कसैं कसिकै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नित शासन केरि बुराई करैं, कुरसी कै कहैं कुरसी धँसिकै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मदपान किए बिनु सूझै नहीं, कवि गान करैं मद मां बहिकै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपना लिथड़ैं कचरा मां परे, उपदेशत मंच चढ़े हँसिकै॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अबहूँ है समय कुछु ध्यान धरौ, छलछिद्र न नीति प्रचार करौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम भाई ते भाई लड़ाओ नहीं, खड़ी आँगन मां न दीवार करौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सबके अधिकार बराबर हैं, करि केन्द्रित न अतिचार करौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सबकै कुटिया अपनी - अपनी, अपनी - अपनी ते पियार करौ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यदि स्वार्थ कै आँधी चलाए रहे तब कुरसी का खेल चला ही
करेगा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कथनी - करनी सम भाव बनी, नहिं स्वत्व समत्व पै ध्यान धरेगा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सब नंगे ही बीच बज़ार खड़े, निरवस्त्र किए नहिं काम सरेगा।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रोने - धोने से लाभ मिलेगा नहीं, कफ़नी सिर बाँधि जो न
बिचरेगा॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कहलाते अछूत उधारक
ही, सबमें समरूप कहा
करते।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पर कौड़ी के लालच मां परिकै, तुम कौड़ी पे जान दिया करते।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम जाति व धर्म व भाषा - विभेद पे वाद नवीन गढ़ा करते।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जिनके श्रम का तुम खाय जिए, सर्वस्व उन्हीं का हरा करते॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धन पानी की भाँति बहाए सदा, हमें भूखे ही पेट सुलाते रहे।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">परियावरणी परणी तरणी, व्यवसायिक सिंधु डुबाते रहे।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जब आय परी अपने सिर पे, जनसंख्या का दोषु बताते रहे।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नभ ते महि लौं, महि ते अहि लौं, बिष ही बिष नित्य घुलाते
रहे॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कवि कोविद पंडित हैं वे नहीं, करि निंदा जो लोगन मंच
रिझावैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुम नेता वही असली समझौ जो कि पास पड़ोसिनि चैन चुरावैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नर चातुर वे ही कहावत हैं जो लगाई - बुझाई मां रैन बितावैं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इहाँ मूर्खन के सरदार वही जो कि झूठइ साँचु है बैन सुनावै॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<h1 style="margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="color: windowtext; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी
भाषा से जुड़े छंद<o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">तुम तोता रटंत रटौ न सबै,
राष्ट्रभाषा कै लाज सँवारे रहौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">तन से, मन से, नख से शिख लौं,
छकि हिन्दी सुरा मतवारे रहौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">रचना रस हिन्दी में डूबी रहे,
मुख से तुम हिन्दी प्रचारे रहौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">तम हिन्दी कै बरखी मनाओ नहीं,
झूठी - मूठी न शेखी बघारे रहौ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">हिन्दी कै चिन्दी उघारौ नहीं,
सिर बिन्दी कै शान न ‘ब्रह्म’ बिगाड़ौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">करनी अपनी - अपनी लखिये, झूठै
मंच पै बैठि न भासन झाड़ौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">कान्वेन्ट मां पूत पठाओ नहीं,
डैडी - मम्मी कहावै कै रीति का छाड़ौ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-font-weight: bold; mso-bidi-language: HI;">भाषा - भूषा विदेसी का छोड़ि सबै,
फिरि हिन्दी के केतु का विश्व मां गाड़ौ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<h1 style="margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 16pt;">श्रंगार रस के छंद<o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुहुँ यौवन जोर सरोज कली, भ्रमरावलियाँ तिन गूँजन लागीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">हिय व्योम बगीची दरीचिन में, कल कामुक कोकिल कूजन लागी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तन साड़ी सजी नव पल्लव सी, अधराधर मंजरि फूलन लागी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रति रानी सुहाग बदे जनु है, रतिनाथ के नाथहिं पूजन लागी॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पिय प्रेम - पिपास हुलास भरी, अधिरात उनींद उचाटन लागी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भरि बाँह में बाँह पिया को जगावत, धीर अधीर सुधी रस पागी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पिय नेह भरे, रस भीगे जगे, हिय सों हिय मर्दन की अनुरागी।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मुख नाहीं करै, मन हाँही भरै, सिसकारिन पीय रिझावन लागी॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">भुज - बंधन में बँधिकै पिय के वह लाखों बहाने बनावति है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कर अंबर कंबर टारति है, कटि किंकिनि शोर मचावति है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिछुआ ठुनकी, ठुनके कंगना, चुरिला मृदु तान सुनावति है।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">रस आगरि नागरि नेह भरी, सिसकारिन पीय रिझावति है॥ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<h1 style="margin-top: 0in;">
<span lang="HI" style="font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 16pt;">भक्ति व अध्यात्म के छंद<o:p></o:p></span></h1>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">परिवार तजे नर क्या बनिहै, जब लौ ममता मन त्यागी नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">धन संपति त्याग का अर्थ है क्या, यदि है मन लोभ विरागी
नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">पद भार तज्यो न तज्यो मद जो, तब लौं दुख देह ते भागी नहीं।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अपनत्व समत्व समीर बिना, शुख - शांति हृदय बिच जागी नहीं॥ <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">प्रलयंकर फूँक दो शंख यहाँ सब के मन क्षुब्ध समीर बहा दो।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">अब ज्वालामुखी धधकै चहुँ ओर सुधीर दवारि के पुंज जला दो।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">उफनाय समुद्र, फटै नभ औ प्रलयोदक धारि धरान बहा दो।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जो कि न्याय के हाथों सताये गए उनके स्वर में स्वर रुद्र
मिला दो॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">तुमने न कभी दुलराया हमें हमने न कभी कुछ ध्यान दिया।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मन को परवान चढ़ाया नहीं बिनु स्नेह के दीप जलाया किया।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">कभी पूरब की, कभी पश्चिम की झुलसाती हवाओं के मध्य जिया।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">इक डाल बसेरा बनाए हुए सब जीवन यूँ ही गुजार दिया।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह आयु इहाँ बहती सरि है, दिन रैन दोऊ यहि कूल यहाँ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">यह मृत्यु सनातन शाश्वत है, डरना मन की फिरि भूल यहाँ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">जग होता वही जो कि होना यहाँ, भगना फिर भी है फिज़ूल यहाँ।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">नर घर्षण से डरना फिर क्या, यह घर्षण जीवन - मूल यहाँ॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुनिया रसहीन बताते रहे, रस अमृत खोज लगा न सके।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सबको तुम नित्य जगाते रहे, अपने को कभी भी जगा न सके।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">थिरता के हैं पाठ पढ़ाए सदा, मन की पै अशांति भगा न सके।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">सदा तोते की भाँति रटे ही रटे, मन राम के प्रेम पगा न सके॥<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">मन इंद्रिय संयम कीन नहीं, किमि सुस्थिर बुद्धि निवास करै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">फिरि ऐसे अयोग्य मनुष्यन में मन पावन भाव नहीं सँचरै।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">शुचि भावना भाव विहीन है जो किमि निर्मल ज्ञान प्रकाश भरै।<o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal" style="margin-bottom: 0.0001pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">बिनु ज्ञान प्रकाश भरे उर में, सुख - शांति के निर्झर कैसे
झरैं॥<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-78825614083835854022015-09-16T20:46:00.001+05:302015-09-16T20:46:20.033+05:30प्रथम शत्रु - कुपोषण (अवधी आल्हा)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बिना
खाद जस मरियल दाना, बिनु सींचे न खेतु हरियाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वैसइ
काया है मनुष्य कै, बिनु पोषण तनु जाय नशाय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">जस
कमजोर बीजु बोए ते, कबौ न पावै उपज किसान। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वैसइ
स्वस्थ द्याह पावै का गर्भकाल ते बनै विधान।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">नौ
महिना तक मातु - गर्भ मां शिशु पावै जब पोषाहार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">अंग
- अंग सब विकसैं, पावै, देह - दिमाग उचित आकार।। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">ऊसर
बीजु बये फल कै गति तुलसी पहिलेइ कहा बुझाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">यहि
ते मंत्र गांठि मां बाँधौ, माँ का पोषण परम उपाय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">जो
कन्या की करैं उपेक्षा, हनैं गर्भ, जन्मत दुरियांय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बेटवा
प्वासैं जिउ भरि – भरिकै, बिटिया बचा - खुचा बसि खांय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उनकी
बिटियाँ गर्भ धरैं जब, कैसे पूत होयं बलवान। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चाहे
जेतना खांय - पियैं उइ, करि न सकैं शिशु का कल्यान।। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">स्वस्थ
पुत्र कै करौ कामना तौ पहिले रखौ सुता का ध्यान। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">स्वस्थ
सबल बिटियै आगे चलि बनिहै सफल मातु लेउ मान।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">माँ
का दूधु पिए ते शिशु का खूब होय बल - बुद्धि विकास। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">जो
माता ना दूधु पियावै, वहिके कुच कैंसर का वास।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मैया
दूधु पियैहै कैसे जो न मिली समुचित आहार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="AR-SA" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">ये</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">हिते माता के पोषण का सबते पहिले
करौ विचार।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">प्रसवकाल
ते एक साल तक जहाँ प्रसूता पोसी जाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वहि
घर के शिशु परम निरोगी काया - बुद्धि बढ़ै मुसकाय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">जैसे
- जैसे तनु बिकसै शिशु माँगै बहुविध पोषाहार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बिना
संतुलित भोजन पाए नाटेपन का होय शिकार।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">दुर्बल
काया रोगु बोलावै, सिकुड़ि दिमाग बुद्धि घटि जाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">घटै
आयु, तनु होय पराश्रित, डांगर पशु सम निष्फल काय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बहुतु
कुपोषण है भारत मां सुनि माता का दूधु लजाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">केहरि
- सुत मूषक सम घूमैं, पिचके पेट रहे रिरियाय।। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बीस
फीसदी देश कै जनता आजु अल्पपोषित है भाय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">सब
ते ज्यादा हियैं कुपोषित दुनिया चिन्ता रही जताय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">युवाशक्ति
मां भारत आगे, कहि हम वृथा रहे इतराय। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">क्षुधा,
कुपोषण, रोग प्रभावित अल्पबुद्धि उइ अति निरुपाय।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">यह
त्रासदी मिटी जब, तबहीं, भारत बनी जगत सिरमौर। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">ज्ञान
- चक्षु अब ख्वालौ भाई, सबका मिलै सुमति का ठौर।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">जे
गरीब, वंचित, उनके घर नारी - पोषण कै दरकार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">रुकै
भ्रूण - हत्या कन्या कै, बिटिया पावै सम अधिकार।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">यहै
स्वप्न होवै जन - जन का, यहै उपाय करै सरकार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">यहै
राह चलि मिटी गरीबी, सुखी, समृद्ध होई संसार।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">अंधकार
मां दर - दर भटके, सारा दोषु भाग्य का दीन। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">नई
रोशनी भरौ दृष्टि अब, भाग्य अपन खुद रचौ नवीन।।<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">प्रथम
शत्रु अब बनै कुपोषण, मिटै कुशिक्षा औ कुविचार। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">सजग
होउ मैया, बहिनी सब, सबल, निरोग होय परिवार।। <o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चलौ,
उठौ अब करौ तयारी, नव संकल्प लेहु मन आज। <o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पोषण
कमी न कोउ शिशु झेली, येहिते पइहै मुक्ति समाज।।<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-92058374942138672672015-09-16T20:42:00.000+05:302015-09-16T20:42:01.575+05:30ऐलान कुर्दी का आखिरी बयान<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुद्र</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तट</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गीली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खामोश</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लेटे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मासूम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐलान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुर्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तस्वीर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साफ़</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">साफ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बयां</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कितनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तंगदिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हद</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दर्ज़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेरहम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गोया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अब</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ौफ़नाक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आग</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रोटी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पकाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिर्फ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जलाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पिघलने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वाली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बर्फ़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इंसानियत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जमा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यहाँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मजबूर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बूढ़े</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नागरिकता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुद्र</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डूबकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मरने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अहसास</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उन्हें</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शरण</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनाही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पहले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुल्लू</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पानी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डूबकर।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐलान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">निकला</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्यार</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उँगली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थामे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेला</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घूमने</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पता</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसके</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँ</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाप</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भाग</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">थे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बचाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">छोड़कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपना</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शहर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सर्वस्व।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐलान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तो</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिछड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">नाव</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिसली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">होगी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माँ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पकड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उसकी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बाँह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जैसे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अक्सर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बिछुड़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाते</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काश</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फिर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कहीं</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मिल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाता</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मेले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भटके</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरह</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">स्वार्थ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दूसरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जलाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उस</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मासूम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हत्या</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आरोप</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेशरमो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बेरहमो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मासूमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">क़ातिलो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हैवानियत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कारोबारियो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लड़ने</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लड़ाने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">शौकीनो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लाशों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किलों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फ़तह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">परचम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लहराने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">वालो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धरती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तरफ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फैले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ताजा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़ून</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चमक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">काला</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सागर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तैरती</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जली</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बस्तियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">राख</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!
<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बमों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ज़मीदोज़</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐतिहासिक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">धरोहरों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गर्दो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गुब्बार</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समय</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चेहरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घोंपी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गई</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">संगीनों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">घावों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गौर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">देखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अरे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ओ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहरो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हवा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">गूँज</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">माताओं</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बहनों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बच्चियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सिसकियों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुनो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">समुद्री</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रेत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुँह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सटाकर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पीड़ा</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हवाला</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">रहे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ऐलान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कुर्दी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">आखिरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बयान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुनो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">यह</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अंतिम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मौका</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम्हारे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">लिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पश्चाताप</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">करने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">का</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इसलिए</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हतप्रभ</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चीखो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
- </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पुकार</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बड़े</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ही</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ध्यान</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">सुनो</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<br /></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुझे</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अभी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पूरी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">उम्मीद</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">है</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कि</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">युद्धोन्माद</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">में</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">भटकते</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हुए</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">तुम</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">न</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दिन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">इस</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">खूबसूरत</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दुनिया</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">फूल</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">की</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मुस्कान</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">से</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">डर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">जाओगे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div class="MsoNormal">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">और</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपने</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">ख़तरनाक</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हथियारों</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">को</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div class="MsoNormal">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">किसी दिन <span lang="HI">ईद</span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चाँद</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">बांकपन</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">के</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हवाले</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">कर</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">
</span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">दोगे</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">!<o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-54830959697948419942015-08-24T08:49:00.001+05:302015-08-24T08:49:35.700+05:30घास<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पहाड़ की बाढ़
में</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> टूटकर <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अपनी जगह से खिसक जाती</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">हैं चट्टानें, <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">एकाएक </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उखड़कर बह जाते हैं </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">हमेशा फौज़ियों की तरह तनकर खड़े रहने वाले <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बुरुंश, चीड़ और
देवदारु के पेड़</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मैदानी बाढ़ में
पानी वेग से उमड़कर </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बह जाता है</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> नदी की धार के संग<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">किन्तु मिट्टी
वहीं की वहीं जमी रहती है<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कयोंकि उसके सीने
पर बड़े - बड़े पेड़ों के बजाय<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">प्रेम से </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">छित</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">र</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कर</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चिपटी होती है छोटी - छोटी घास।<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">मनुष्य की जरूरतों </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">के लिए घास नहीं देती<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पेड़ों की तरह
लकड़ी के गट्ठे, जलावन, बुरादा<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन पृथ्वी पर
जीवन को बचाने के लिए घास जो करती है, वह अमूल्य है।<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पेड़ भले कितने
ही उपयोगी हों<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन घास में
ही सृष्टि की अमरता है,<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पहाड़ों पर भी
घास के होने पर ही<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बचे रह पाते हैं
पेड़ और चट्टानें<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वास्तव में घास
में ही पृथ्वी की जीवंतता है।<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">अब सवाल चाहे गाय,
भैंस, बकरी से मिलने वाले दूध का हो<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">फसलों</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> से</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मिलने वाले अनाज या तेल का हो,<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मनुष्य के रंग,
रूप, गुण, स्वास्थ्य को सुधारने का हो<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">यह समझ लेना बहुत
जरूरी है कि<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">संकरण और जीन
- परिवर्तन <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पहाड़ी बारिश की
तरह</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> हमें</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">भरपूर संसाधन तो
देगा<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन कहीं न कहीं
बहुत कुछ उजाड़ेगा भी<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">अचानक ही</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कहीं </span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">पर </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">सृष्टि से गायब
हो</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> सकती है<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">घास द्वारा धीरे
- धीरे छितरकर बुनी गई अमरता।<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बेहद जरूरी है
कि जीवन में बची रहे नैसर्गिकता<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बची रहें मात्रा
में कम लेकिन स्वाद, गंध, गुणों से भरपूर <o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">दूध तथा अनाज देने
वाले पशुओं एवं फसलों की देशी नस्लें<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और बचा रहे मनुष्य
अपनी मौलिकता एवं विविधता के साथ<o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">ठीक उसी तरह जैसे
अभी तक</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> धरती पर</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> </span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बची
हुई है घास<o:p></o:p></span></div>
<span style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-language: EN-US;">सदियों से खेती और बागबानी के आतंक के बावजूद।</span></div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-64464484304457917622015-08-05T06:46:00.000+05:302015-08-24T08:31:43.054+05:30शिला<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ऊँ</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">चे</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">पहाड़</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> को</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">दरकाती - छितराती<br />
उतरती जल - धारा के आवेश को<br />
थाम लेती है जब एक मजबूत शिला<br />
सारा भार - दाब आंचल में समेट<br />
तभी सजता है पहाड़ के सीने पर<br />
एक सम्मोहक जल - प्रपात<br />
और होता है नदी की राह में</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
अप्रतिम सौन्दर्य का निपात<br />
<br />
ऊँचे झरने से हरहराकर<br />
गिरती </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">है </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">जब जल की तेज धार<br />
किसी अभंग्य शिला की गोद में<br />
तभी सजते हैं सुरम्य घाटी में<br />
चारों तरफ छहरती बूँदें समेट<br />
तरु - लताओं के स्निग्ध गात<br />
अनगिन वर्णों के ताने वितान<br />
होते उद्वेलित उनके पात - पात<br />
<br />
कहीं कोई मजबूत शिला ही</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
भिड़ती है</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> नदी के</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">प्रखर प्रवाह से<br />
और मोड़ देती है </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">उस</span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">की दिशा<br />
कहीं बढ़कर थाम लेती है शिला</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">एँ</span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
नदी के बहाव को दोनों किनारों से<br />
उसे नियंत्रण में बहने के लिए मजबूर करते हुए<br />
कहीं जमी रहती है कोई शिला</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
अडिग अहिल्या की</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> दंडित</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">देह की तरह<br />
</span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">लंबे समय तक </span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">किसी
प्रबल के प्रतिरोध का </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">प्रतीक बनी</span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
<br />
मेरे भीतर भी मजबूती से जमी है<br />
अचल अभंग्य विचारों की एक शिला<br />
किसी भी ग्लेशियर के पिघलाव का<br />
किसी भी नदी के निर्द्वन्द्व बहाव का<br />
किसी भी ऊँचे प्रपात से टकराव का<br />
किसी भी जलराशि के विस्तृत फैलाव का<br />
आत्मचेतना के विरुद्ध बढ़ रहे किसी भी उन्नत दबाव का<br />
हर क्षण सामना करने को आतुर<br />
<br />
जीवन में सौन्दर्य भरने के लिए<br />
जितना जरूरी </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">हो</span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ता है</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
शिलाओं का टूटकर उर्वर मिट्टी में बदलना<br />
उतना ही जरूरी </span><span lang="HI" style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">हो</span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;">ता है<br />
तमाम संरचनात्मक परिवर्तनों के बीच<br />
कहीं किसी अंतस्थ शिला का</span><span class="apple-converted-space"><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"> </span></span><span style="background: white; font-family: 'Arial Unicode MS', sans-serif; font-size: 12pt;"><br />
मजबूती के साथ अपनी जगह पर टिके रहना।</span></div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-85118564822904530652015-07-25T18:46:00.000+05:302015-07-25T18:46:38.176+05:30व्यवस्था-सुधार और सिविल सेवक (लेख)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-IN</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>HI</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<w:BrowserLevel>MicrosoftInternetExplorer4</w:BrowserLevel>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt;
mso-para-margin:0cm;
mso-para-margin-bottom:.0001pt;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;
mso-bidi-font-family:Mangal;
mso-bidi-theme-font:minor-bidi;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">गत वर्ष
अन्ना हजारे के जनलोकपाल बिल के लिए किए गए आंदोलन के बाद भारत के नागरिक संगठनों
तथा आम नागरिकों के बीच सरकारी संस्थाओं एवं सिविल सेवकों की जवाबदेही तथा उनके
कामकाज के तौर-तरीकों के बारे में धारणा काफी तेजी से बदली है और आज जनसाधारण
सरकारी तंत्र एवं सिविल सेवकों से तत्परता एवं जवाबदेही के साथ समुचित रूप से सेवाएं
प्रदान किए जाने तथा विकास के कार्यक्रम चलाए जाने की अपेक्षा करने लगा है। अभी
हाल ही में दिल्ली में एक लड़की के साथ हुई बलात्कार की घटना एवं उसकी जघन्य हत्या
के बाद पूरे देश में जिस प्रकार का जनाक्रोश पैदा हुआ और उसकी जिस प्रकार से शहरों
से लेकर ग्रामीण इलाकों तक अभिव्यक्ति हुई, वह अपने आप में आँखें<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>खोल देने वाला है। इस स्वत:स्फूर्त एवं एक
तरह से नेतृत्वविहीन जनांदोलन का मुख्य मुद्दा यही था कि हमारी पुलिस-व्यवस्था
तथा नियम-निर्माणकर्ता एवं उसके परिचालन की प्रणाली किस प्रकार से जवाबदेही के साथ
काम करे और समाज में व्याप्त अन्याय व अत्याचार को नियंत्रित करने के लिए किस
प्रकार से कड़े कदम उठाए जांय।</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>इस प्रकार के बदलते परिदृश्य में यह स्पष्ट है कि अब सिविल
सेवकों को जवाबदेही के प्रचलित संवैधानिक अथवा अन्य सरकारी मंचों के अतिरिक्त जन-सामान्य
अथवा सिविल-समूह के प्रति भी जवाबदेह होना पड़ेगा और उनकी अपेक्षाओं के प्रति सजग
रहकर अपना कामकाज करना पड़ेगा। वैसे इस तरह की जवाबदेही की नितांत आवश्यकता भी थी
क्योंकि सिविल सेवकों से जिस प्रकार की तत्परता एवं ईमानदारी से काम करने की उम्मीदें
थी वे उनके केवल सरकारी तंत्र के भीतर बनी व्यवस्था के प्रति ही जवाबदेह होने से
पूरी नहीं हो रही थीं और उसमें वांछित बदलाव आने तभी संभव थे, जब उन पर समाज एवं
मीडिया का पर्याप्त दबाव हो अथवा कह लें तो जब उनकी कोई अप्रत्यक्ष निगरानी हो।
केरल जैसा राज्य इस बात का उत्तम उदाहरण है, जहाँ सरकारी सेवकों व संस्थाओं पर
विभागीय अधिकारियों अथवा मंत्रियों से ज्यादा दबाव रहता है</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">,
<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>मीडिया तथा आम जनता का जो
सिविल सेवकों को समय पर सेवाएं प्रदान करने तथा साफ-सुथरे ढंग से व खुलेपन के साथ
काम करने के लिए प्रेरित करती है, या कह लें तो मजबूर करती है। ऐसा नहीं है कि इस
प्रकार के दबाव से अथवा गैर-सरकारी निगरानी से वहाँ भ्रष्टाचार समाप्त हो गया है
लेकिन यह अवश्य है कि उसमें कमी जरूर आई है और यदि वहाँ भ्रष्टाचार के साझीदार
लोगों का काम सरकारी कार्यालयों में प्रलोभन के सहारे जल्दी से हो जाता है तो इस
प्रकार की सामाजिक जवाबदेही के चलते आम लोगों का काम भी बिना कुछ लिए-दिए ही सरकारी
कार्यालयों में देर-सबेर से ही सही, हो ही जाता है।</span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>सामान्य तौर पर किसी भी सरकारी-तंत्र में जवाबदेही की अपनी
एक व्यवस्था होती है तथा भ्रष्टाचार आदि को मिटाने के लिए उसका अपना एक निगरानी-तंत्र
भी होता है। लेकिन तमाम स्तरों पर मिलीभगत के चलते यह तंत्र कई दफा निष्प्रभावी
हो जाता है अथवा गैर-जवाबदेही को ही प्रोत्साहित करने लगता है। नीचे के स्तर से सरकारी
सेवकों तथा विभागों के प्रशासनिक एवं राजनीतिक मुखियाओं के बीच साठगांठ से होने
वाले भ्रष्टाचार के तमाम उदाहरण इस देश के विभिन्न राज्यों तथा केन्द्रीय
प्रतिष्ठानों में हमारे सामने आते ही रहते हैं। स्पष्ट है कि जन लोकपाल जैसी
निष्पक्ष निगरानी व्यवस्था स्थापित हो जाने पर इस तरह की प्रवृत्तियों पर कुछ
अंकुश तो लगेगा ही। किन्तु इससे भ्रष्टाचार समाप्त हो जाएगा या व्यवस्था में पूरी
तरह से जवाबदेही आ जाएगी ऐसा विश्वास कम ही है। लेकिन इसके विपरीत एक जागरूक
जनसमूह के सामने सरकारी तंत्र निश्चित रूप से ज्यादा जिम्मेदारी, तत्परता तथा
ईमानदारी के साथ काम करेगा ऐसा मेरा मानना है। ऐसे निष्पक्ष व सतर्क नागरिक-समूह
व्यवस्था के ऊपर काफी साकारात्मक दबाव बना सकते हैं और आज जब ऐसा होता दिखाई दे
रहा है तो यह काफी आशाएँ जगाता है। हालाँकि इस तरह के आंदोलन अभी राष्ट्रीय स्तर
पर कुछ बड़े मुद्दों को लेकर ही खड़े हुए हैं, जिनका प्रभाव कुछ विशेष बातों तक ही
सीमित रहेगा। पूरे सरकारी तंत्र को चुस्त-दुरुस्त तथा जवाबदेही के साथ काम करने
का माहौल बनाने के लिए सिविल सोसायटी तथा मीडिया में जिस प्रकार की जागरूकता की दरकार
है वह अभी आना बाकी है। जब हर एक सरकारी कार्यालय के स्तर पर उससे जुड़े जन-समाज
में ऐसी जागरूकता आ जाएगी, तब उच्च स्तरों पर बैठे भारतीय प्रशासनिक सेवा के
अधिकारी एवं अन्य सेवाओं से जुड़े विभागाध्यक्ष तथा मंत्रीगण भी समाज के प्रति
अपनी जिम्मेदारियों व जवाबदेही को अनदेखा नहीं कर पाएंगें और तब पूरा का पूरा
सरकारी-तंत्र किसी राजनीतिक पार्टी विशेष अथवा सत्तारूढ़ दल विशेष के प्रति
प्रतिबद्धता दिखाने के बजाय आम जनता के सरोकारों के प्रति प्रतिबद्धता दिखाते हुए
काम करना शुरू कर देगा। </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>निश्चित ही अब वह समय आ गया है जब सरकारी सेवकों और विशेष
रूप से भारतीय प्रशासनिक सेवा के अधिकारियों को बदलती परिस्थितियों एवं देश के
आमजनों के बीच गवर्नेंस के तौर-तरीकों के बारे में आ रही जागरूकता के मद्देनजर अपना
चाल-चलन बदलना होगा और नीति-निर्धारण की प्रक्रिया में भी पारदर्शिता लानी होगी।
एक समय था जब यह माना जा रहा था कि सिविल सेवकों पर जनता के नुमाइंदों की निगरानी
होने से सरकारी तंत्र की सेवाएं तथा नीतियाँ जनाकांक्षाओं के अनुरूप चलती रहेंगी। इसी
के चलते देश में संविधान संशोधन हुए तथा नगर निगमों व नगर पालिकाओं तथा ग्राम
पंचायतों आदि के कर्तव्यों एवं अधिकारों को बढ़ाने के लिए व्यापक प्रावधान किए गए।
साथ ही यह भी सुनिश्चित किया गया कि इन संस्थाओं में निर्बाध रूप से समय-समय पर
चुनाव आदि होते रहें ताकि इन पर सदैव जनप्रतिनिधियों का स्पष्ट नियंत्रण रहे और सिविल
सेवक तथा इनके अधिकारीगण इन अधिकारों का मनमाने ढंग से उपयोग न कर सकें। इसके
अलावा जनपद व ब्लाक आदि के स्तर पर तमाम ऐसी समितियों के माध्यम से जिनमें स्थानीय
संसद सदस्य व विधायक आदि शामिल किए गए, यह कोशिश की गई कि विकास के कार्यक्रमों के
संचालन में भी सिविल सेवकों की जनता के नुमाइंदों के प्रति जवाबदेही बनी रहे तथा
जो भी योजनाएं बने या लागू हों उनमें जनप्रतिनिधियों की भी भागीदारी हो। विधायिका
तथा न्यायपालिका के प्रति जवाबदेही की पूर्व-स्थापित संवैधानिक व्यवस्था से एक
कदम आगे बढ़कर इन सभी व्यवस्थाओं से यहीं उम्मीद की गई थी कि सिविल सेवकों का
समूह जनप्रतिनिधियों के साथ मिल-जुलकर देश के विकास में वखूबी अपनी भागीदारी और
जिम्मेदारी निभाएगा तथा ईमानदारी के साथ अपना काम करेगा। </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">लेकिन आज
जो परिदृश्य है उसमें इस प्रकार की व्यवस्थाएं जनसामान्य की अपेक्षाओं पर खरी
नहीं उतर रहीं। शायद इसीलिए आज सारे जन-समूह आक्रोशित होकर जगह-जगह व्यवस्था परिवर्तन
की मांग उठाने लगे हैं। हालाँकि मेरे विचार में भारतीय व्यवस्था आजादी के बाद से
लेकर आज तक एक सतत विकास की प्रक्रिया के दौर से गुजरी है एवं काफी सोच-समझ के बाद
ही मौजूदा स्वरूप में पहुँची है और इसमें किसी आमूल-चूल परिवर्तन से ज्यादा जरूरी
यह है कि इस व्यवस्था में जवाबदेही का कुछ नया तंत्र विकसित हो और इसका कामकाज सुधरे।
एक तरफ तो इस तरह की नई जवाबदेही की प्रणाली का विकास जनलोकपाल अधिनियम, सेवा
गारंटी अधिनियम, जन शिकायत निवारण अधिनियम आदि कानूनों के बनने से स्थापित होगी ही,
वहीं दूसरी तरफ जिस प्रकार की जागरूकता आज सामान्य जन-समूह के बीच उभरती दिखाई दे
रही है उससे सिविल सेवकों में इन सब कानूनी व्यवस्थाओं से भी ज्यादा सक्षम रूप से
जवाबदेही आएगी। हालाँकि इसके लिए सिविल सेवकों को सामान्य जनसमूह की भावनाओं का
आदर करते हुए और लोकतांत्रिक व्यवस्था का जो वास्तविक उद्देश्य है इसको
पहचानते हुए अपने कार्य-व्यवहार में समुचित परिवर्तन लाना होगा और तदनुसार जिम्मेदारी
के साथ अपना कामकाज करना होगा।</span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>स्वतंत्रता-प्राप्ति के बाद 10 अक्तूबर, 1949 को भारत की
संविधान सभा में बोलते हुए सरदार वल्लभ भाई पटेल ने कहा था कि </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">“<span lang="HI">यदि आप एक कुशल अखिल भारतीय सेवा चाहते हैं तो मेरी आपको सलाह है कि आप
उन्हें मुंह खोलने का मौका दें। यदि आप मुखिया हैं तो आपकी यह जिम्मेदारी होगी
कि आप अपने सचिव, मुख्य सचिव या अपने अधीनस्थ कार्य करने वाले अन्य सेवाओं के
सदस्यों को, बिना भय या पक्षपात के, अपना मन्तव्य व्यक्त करने की अनुमति दें।
लेकिन मैं पाता हूँ कि अनेक प्रान्तों में सेवाओं को गठित करके उनसे कहा जा रहा
है, </span>‘<span lang="HI">नहीं, आप सेवक है, आपको सिर्फ हमारे आदेशों का अनुपालन
करना है।</span>’<span lang="HI"> यदि आप एक ऐसी अच्छी अखिल भारतीय सेवा नहीं
रखेंगे जो अपने विचारों को स्वतंत्र रूप से व्यक्त कर सकें तथा जिसको यह भरोसा
हो कि वह सुरक्षित है और आप अपने वायदों पर कायम नहीं रहेंगे तो यह संघ समाप्त हो
जाएगा और आप भारत को अखण्ड नहीं रख सकेंगे।</span>”<span lang="HI"> सरदार पटेल के
इस वक्तव्य के अनुरूप सिविल सेवकों को विशेष रूप से भारतीय प्रशासनिक सेवा के
अधिकारियों को निष्पक्ष व मुखर होकर अपना कामकाज करना चाहिए। लेकिन इस प्रकार के
दायित्व-निर्वहन का अर्थ यह नहीं निकाला जा सकता कि वे स्वेच्छाचारी हों और
जैसा चाहें वैसा करें। निश्चित<span style="mso-spacerun: yes;"> </span>रूप से
उन्हें जनसामान्य की अपेक्षाओं के प्रति सजग रहकर तथा सरकारी-व्यवस्था एवं सामान्य
जनों की निगरानी के अधीन रहकर ही अपना काम-काज जवाबदेही के साथ करना होगा तभी इस
देश का भला होगा। </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: 150%; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0cm; text-align: justify; text-indent: 36.0pt;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">जब सरदार
वल्लभ भाई पटेल ने ऐसा कहा था कि तो उन्होंने उसी के साथ यह भी कहा था, - </span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; line-height: 150%;">“<span lang="HI">जब देश में स्थिरता आ जाएगी और यह मजबूत हो जाएगा, तब आप जैसा भी
परिवर्तन करना चाहेंगे, उसके लिए सेवा के लोगों को तैयार करना मुश्किल नहीं होगा।
जब रजवाड़ों को उनके राज्य सौंपने के लिए मना लिया गया तो सेवा के लोगों के साथ
क्या दिक्कत होगी</span>?<span lang="HI"> वे अपने लोग हैं, उनके बच्चे भी हमारे
साथ काम करेंगे। उन्होंने रात-दिन देश के लिए परिश्रम किया है। यह वे लोग हैं जो
आत्म सम्मान, इज्जत व शोहरत की चिंता करते हैं और हमारे स्नेह के हकदार हैं।
ऐसे विरले लोग होंगे जो दुश्मन की तरह माने जाने के बावजूद देश की सेवा करना
चाहेंगे।</span>”<span lang="HI"> आज जब चारों तरफ से व्यवस्था परिवर्तन की बात उठ
रही हैं तो सरदार वल्लभ भाई पटेल की ये बातें बहुत ही समीचीन हो जाती है। जो लोग व्यवस्था-परिवर्तन
की लड़ाई लड़ रहे हैं, उनको यह समझना होगा कि भले ही सिविल सेवक पूरी अपेक्षा के
अनुरूप जनता की सेवा न कर रहे हों तथा देश के विकास में अपना पूरा योगदान नहीं दे
रहे हों फिर भी बहुत कुछ ऐसा है जो वे जनता व देश के लिए कर रहे हैं। ये न तो इस देश
में बाहर से आए हैं, न ही इस देश अथवा इसके आम नागरिकों के प्रति विद्वेष रखते हैं
और न ही ये देशद्रोही हैं। अतः आज सिविल सेवाओं की उपस्थिति को संज्ञान में लेते
हुए तथा उनके योगदान को स्वीकारते हुए आज सिविल-समूह तथा मीडिया को उनपर बेहतर
जिम्मेदारी व जवाबदेही के साथ काम करने का दबाव बनाना होगा और स्थापित व्यवस्था
को उखाड़ फेंकने के बजाय उसे सुधारने का लक्ष्य सामने रखकर काम करना होगा। इसी के
साथ ही सिविल सेवा के सदस्यों को भी सिविल समूहों के साथ हाथ मिलाकर देश की व्यवस्था
सुधारने तथा प्रशासनिक व राजनीतिक दोनों स्तरों पर एक सजग एवं कुशल तथा जवाबदेह सरकारी-तंत्र
स्थापित करने की मुहिम में भागीदारी करनी होगी।<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-40831737394007689622015-07-25T18:40:00.000+05:302015-07-25T18:40:38.454+05:30अंग्रेज़ी के आगे सिसकती भारतीय भाषाएँ (लेख)<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:WordDocument>
<w:View>Normal</w:View>
<w:Zoom>0</w:Zoom>
<w:TrackMoves/>
<w:TrackFormatting/>
<w:PunctuationKerning/>
<w:ValidateAgainstSchemas/>
<w:SaveIfXMLInvalid>false</w:SaveIfXMLInvalid>
<w:IgnoreMixedContent>false</w:IgnoreMixedContent>
<w:AlwaysShowPlaceholderText>false</w:AlwaysShowPlaceholderText>
<w:DoNotPromoteQF/>
<w:LidThemeOther>EN-US</w:LidThemeOther>
<w:LidThemeAsian>X-NONE</w:LidThemeAsian>
<w:LidThemeComplexScript>HI</w:LidThemeComplexScript>
<w:Compatibility>
<w:BreakWrappedTables/>
<w:SnapToGridInCell/>
<w:WrapTextWithPunct/>
<w:UseAsianBreakRules/>
<w:DontGrowAutofit/>
<w:SplitPgBreakAndParaMark/>
<w:DontVertAlignCellWithSp/>
<w:DontBreakConstrainedForcedTables/>
<w:DontVertAlignInTxbx/>
<w:Word11KerningPairs/>
<w:CachedColBalance/>
</w:Compatibility>
<m:mathPr>
<m:mathFont m:val="Cambria Math"/>
<m:brkBin m:val="before"/>
<m:brkBinSub m:val="--"/>
<m:smallFrac m:val="off"/>
<m:dispDef/>
<m:lMargin m:val="0"/>
<m:rMargin m:val="0"/>
<m:defJc m:val="centerGroup"/>
<m:wrapIndent m:val="1440"/>
<m:intLim m:val="subSup"/>
<m:naryLim m:val="undOvr"/>
</m:mathPr></w:WordDocument>
</xml><![endif]--><br />
<!--[if gte mso 9]><xml>
<w:LatentStyles DefLockedState="false" DefUnhideWhenUsed="true"
DefSemiHidden="true" DefQFormat="false" DefPriority="99"
LatentStyleCount="267">
<w:LsdException Locked="false" Priority="0" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Normal"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="heading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="9" QFormat="true" Name="heading 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 7"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 8"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" Name="toc 9"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="35" QFormat="true" Name="caption"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="10" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" Name="Default Paragraph Font"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="11" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtitle"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="22" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Strong"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="20" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="59" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Table Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Placeholder Text"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="1" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="No Spacing"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" UnhideWhenUsed="false" Name="Revision"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="34" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="List Paragraph"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="29" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="30" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Quote"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 1"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 2"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 3"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 4"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 5"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="60" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="61" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="62" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Light Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="63" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="64" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Shading 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="65" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="66" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium List 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="67" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 1 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="68" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 2 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="69" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Medium Grid 3 Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="70" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Dark List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="71" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Shading Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="72" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful List Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="73" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" Name="Colorful Grid Accent 6"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="19" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="21" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Emphasis"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="31" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Subtle Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="32" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Intense Reference"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="33" SemiHidden="false"
UnhideWhenUsed="false" QFormat="true" Name="Book Title"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="37" Name="Bibliography"/>
<w:LsdException Locked="false" Priority="39" QFormat="true" Name="TOC Heading"/>
</w:LatentStyles>
</xml><![endif]--><!--[if gte mso 10]>
<style>
/* Style Definitions */
table.MsoNormalTable
{mso-style-name:"Table Normal";
mso-tstyle-rowband-size:0;
mso-tstyle-colband-size:0;
mso-style-noshow:yes;
mso-style-priority:99;
mso-style-qformat:yes;
mso-style-parent:"";
mso-padding-alt:0in 5.4pt 0in 5.4pt;
mso-para-margin-top:0in;
mso-para-margin-right:0in;
mso-para-margin-bottom:10.0pt;
mso-para-margin-left:0in;
line-height:115%;
mso-pagination:widow-orphan;
font-size:11.0pt;
mso-bidi-font-size:10.0pt;
font-family:"Calibri","sans-serif";
mso-ascii-font-family:Calibri;
mso-ascii-theme-font:minor-latin;
mso-fareast-font-family:"Times New Roman";
mso-fareast-theme-font:minor-fareast;
mso-hansi-font-family:Calibri;
mso-hansi-theme-font:minor-latin;}
</style>
<![endif]-->
<br />
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">दुनिया में शायद ही भारत
जैसा कोई देश होगा जिसकी अपनी एक भाषा संवैधानिक तौर पर देश की राजभाषा घोषित हो और
विभिन्न प्रांतीय भाषाएँ राज्यों की राजभाषाओं के तौर पर प्रावधानित हों</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">,<span lang="HI"> लेकिन उसका सामान्य सरकारी काम-काज किसी विदेशी भाषा में होता
हो. वह भी ऐसी भाषा जिसको जानने वाली जनता देश में 15-20 प्रतिशत से ज्यादा न हो. राज्यों
की अपनी राजभाषाओं का भी कमोवेश यही हाल है</span>,<span lang="HI"> किंतु मातृ-भाषा
के प्रति प्रेम का स्तर भिन्न होने से वहाँ स्थितियाँ थोड़ी-सी बेहतर है. एक
बहुभाषी देश में विभिन्न भाषाओं की अस्मिता की लड़ाई में सारी की सारी भाषाओं की
कैसी छीछालेदर होती है</span>,<span lang="HI"> उसका उत्तम उदाहरण है भारत में हिंदी
व विभिन्न राज्यों की राजभाषाओं की स्थिति. अंग्रेज़ी दिन पर दिन भारतीय भाषाओं पर
हावी होती जा रही है. सरकारी काम-काज में ही नहीं</span>,<span lang="HI">
व्यावसायिक</span>,<span lang="HI"> व्यापारिक व सामाजिक गतिविधियों में भी. नई
पीढ़ी को अब अंग्रेज़ी में ही अपना भविष्य नज़र आता है. कोई भी प्रदेश हो</span>,<span lang="HI"> कोई भी मातृभाषा हो</span>,<span lang="HI"> सारे माँ-बाप अपने बच्चों को
अंग्रेज़ी मीडियम में ही पढ़ाना-लिखाना चाहते हैं. यह अच्छी बात है कि भारतीय संविधान
के अनुच्छेद 350 के तहत भारत के प्रत्येक नागरिक को अपनी किसी भी व्यथा या शिकायत
के निवारण के लिए संघ या राज्य के किसी भी अधिकारी अथवा प्राधिकारी को संबंधित भाषा
में प्रत्यावेदन देने का अधिकार प्राप्त है. लेकिन क्या उसे यह संवैधानिक अधिकार
भी नहीं मिलना चाहिए कि उसे अपने प्रत्यावेदन का जवाब या अन्य सरकारी जानकारियाँ
भी उसी भाषा में ही मिलें</span>?<span lang="HI"> </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>स्वतंत्रता-प्राप्ति के बाद जब वर्ष 1963 में राजभाषा
अधिनियम के माध्यम से अंग्रेज़ी को पूरी तरह से हटाने का प्रावधान किया गया तब
तमिलनाडु में जबर्दस्त हिंदी-विरोधी आंदोलन छिड़ गया. बाद में तत्कालीन
प्रधानमंत्री लाल बहादुर शास्त्री जी द्वारा उक्त अधिनियम में संशोधन करके
अंग्रेज़ी को भी भारत की राजभाषा बनाए रखने का आश्वासन देने पर ही मामला शांत हुआ. बाद
में राजभाषा अधिनियम में संशोधन करके अंग्रेज़ी को स्थायी रूप से भारत की राजभाषा
बना दिया. तब से लेकर आज तक हम यह नहीं सोच पा रहे हैं कि अंग्रेज़ी से छुटकारा
पाने के लिए हम हिंदी तथा अन्य भारतीय भाषाओं को एक साथ पोषित करते हुए तथा
एक-दूसरे से जोड़ते हुए कैसे आगे बढ़ें. वर्ष 1968 में संसद के दोनों सदनों ने एक
संकल्प भी पारित किया था जिसमें कहा गया था <span style="color: black; mso-themecolor: text1;">कि </span>हिंदी के साथ-साथ अन्य भारतीय भाषाओं के समन्वित विकास हेतु भारत
सरकार द्वारा राज्य सरकारों के सहयोग से एक कार्यक्रम तैयार किया जाएगा और उसे
कार्यान्वित किया जाएगा ताकि ये भाषाएँ शीघ्र</span><span style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;"> <span lang="HI">समृद्ध हों और आधुनिक ज्ञान के संचार का प्रभावी माध्यम बनें. संसदीय सभा
ने यह भी संकल्प लिया था कि हिंदी भाषी क्षेत्रों में हिंदी तथा अंग्रेजी के
अतिरिक्त एक आधुनिक भारतीय भाषा के</span>, <span lang="HI">दक्षिण भारत की
भाषाओं में से किसी एक को तरजीह देते हुए</span>, <span lang="HI">और अहिंदी</span> <span lang="HI">भाषी क्षेत्रों में प्रादेशिक भाषाओं एवं अंग्रेज़ी के साथ साथ हिंदी के
अध्ययन के लिए त्रिभाषा सूत्र के अनुसार प्रबन्ध किया जाना चाहिए. लेकिन यह
त्रिभाषा नीति हमारे देश के स्कूलों में त्रिशंकु की भाँति अधर में ही लटकी रह गई
और भूमंडलीकरण के इस दौर में अब तो अधिकांश पब्लिक स्कूलों में तीसरी भाषा का
स्थान भी यूरोपीय भाषाएँ ले रही हैं. </span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="background: white; line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: black; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-themecolor: text1;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>संसद के संकल्प के मुताबिक
हिंदी तथा भारतीय भाषाओं के समेकित विकास के लिए इतना लंबा समय बीत जाने के बाद भी
अभी तक कोई प्रभावी कदम नहीं उठाया गया है. सरकारी भाषा प्रतिष्ठानों के माध्यम से
विभिन्न भारतीय भाषाओं के बीच साहित्यिक अनुवाद का काम तो भले ही कुछ हद तक हो रहा
हो किंतु भारतीय भाषाओं को समृद्ध बनाने तथा उन्हें आधुनिक ज्ञान के संचार के
प्रभावी माध्यम के रूप में स्थापित करने का काम तो कतई नहीं हो रहा. राजभाषा
अधिनियम की व्यवस्थाओं के जरिए तो भारतीय भाषाएँ ज्ञान के संचार का माध्यम बन नहीं
जाएगी क्योंकि इस अधिनियम के अंतर्गत तो सिर्फ सरकारी काम-काज में हिंदी के उपयोग
को बढ़ावा देने का काम ही हो रहा है. इसमें हिंदी अथवा किसी भी राज्य की राजभाषा
में ज्ञान की सामग्री जुटाने के कोई उपाय नहीं हैं. आज हमारे अपने ही बीच से पढ़-लिखकर
निकले वैज्ञानिक</span><span style="color: black; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-themecolor: text1;">,<span lang="HI">
समाज-शास्त्री</span>,<span lang="HI"> अर्थशास्त्री</span>,<span lang="HI">
कानूनविद्</span>,<span lang="HI"> चिकित्सा-विज्ञान के विशेषज्ञ व अन्य विद्वान
अपने शोध के परिणाम एवं अपने अनुभव से सीखा गया समस्त ज्ञान सिर्फ और सिर्फ
अंग्रेज़ी में ही सामने रखना चाहते हैं</span>,<span lang="HI"> अंग्रेज़ी की ही
पत्रिकाओं में छपाना चाहते हैं</span>,<span lang="HI"> अंग्रेज़ी में दिए गए
वक्तव्यों के माध्यम से ही प्रसारित करना चाहते हैं</span>,<span lang="HI"> तो फिर
हिंदी</span>,<span lang="HI"> बांग्ला</span>,<span lang="HI"> मराठी</span>,<span lang="HI"> तमिल</span>,<span lang="HI"> मलयालम जैसी विभिन्न एवं अपेक्षाकृत समृद्ध
भारतीय भाषाओं में आधुनिक ज्ञान का वह स्रोत स्थापित कैसे होगा</span>,<span lang="HI"> जिसके लिए संसद ने साढ़े चार दशक पहले यह संकल्प लिया. यह शायद अभद्रता
होगी यदि मैं कहूँ कि लानत है इस देश के उन सारे ज्ञानवान महापुरुषों पर जो अपनी
मातृभाषा का ककहरा पढ़कर ही विद्वता के तमाम शिखरों पर चढ़े हैं</span>,<span lang="HI"> पर वे अपने अर्जित ज्ञान की एक बूँद भी अपनी मातृभाषा में आने वाली पीढ़ी
को नहीं देना चाहते और अंग्रेज़ी में छपकर या बोलकर दुनिया भर में मान्यता</span>,<span lang="HI"> शोहरत व स्थान पाने के अपने स्वार्थपूर्ण प्रयासों में व्यस्त हैं. यदि
देश-विदेश में अपने ज्ञान का सिक्का जमा चुके सभी भारतीय विद्वान यह तय कर लें कि
वे अपने-अपने विषयों में अपनी खोजों व निष्कर्षों का एक छोटा-सा हिस्सा आगे से
अपनी मातृभाषा में प्रसारित करेंगे तो मुझे पूरा विश्वास है कि धीरे-धीरे हमारी
विभिन्न भारतीय भाषाओं में ज्ञानार्जन की एक बहुत अच्छी मौलिक सामग्री तैयार हो
जाएगी तथा भविष्य में हमारे बच्चों को ज्ञान की खोज में मजबूरी में अंग्रेज़ी भाषा
में लिखी पुस्तकें नहीं खंगालनी पड़ेंगीं और वे आगे से इंटरनेट पर किसी भी विषय की
सामग्री अंग्रेज़ी में खोजना बंद कर देंगें.<span style="mso-spacerun: yes;">
</span><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<br /></div>
<div class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: .0001pt; margin-bottom: 0in; text-align: justify;">
<span lang="HI" style="color: black; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-themecolor: text1;"><span style="mso-tab-count: 1;"> </span>हिंदी व अन्य भारतीय भाषाओं
को ज्ञान की भाषाएँ बनाने के लिए मेरा सुझाव है कि किसी कानून अथवा प्रशासनिक
व्यवस्था के तहत सरकार को तुरंत यह अनिवार्य कर देना चाहिए कि देश में जितने भी
केंद्रीय अथवा राज्य सरकारों के कानूनों के तहत स्थापित विश्वविद्यालय</span><span style="color: black; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-themecolor: text1;">,<span lang="HI"> यू.जी.सी. से संबद्ध
विश्वविद्यालय अथवा डीम्ड विश्वविद्यालय हैं वे जिन भी विषयों में शोध-कार्य
(डॉक्टरेट) कराते हैं</span>,<span lang="HI"> उनमें अनिवार्य रूप से हिंदी अथवा
संबंधित राज्य की राजभाषा में एक शोध-पत्रिका प्रकाशित करना शुरू करें जिनमें
संबंधित विषय के विशेषज्ञों व शोध-छात्रों के मौलिक शोध-पत्र छपें. साथ ही यह भी
अनिवार्य कर दिया जाना चाहिए कि ऐसी संस्थाओं के जो भी प्रोफेसर या एशोसिएट
प्रोफेसर (रीडर) स्तर के शिक्षक होंगे वे अपने शोध-कार्य के परिणामों व निष्कर्षों
से संबंधित मौलिक शोध-पत्र प्रकाशित करते समय उनका कम से कम दस प्रतिशत भारतीय
भाषा की ऐसी किसी न किसी शोध-पत्रिका में प्रकाशित करेंगे. इसी प्रकार से केंद्र
तथा राज्य सरकारों की सभी शोध-संस्थाओं के लिए यह अनिवार्य कर दिया जाना चाहिए कि वे
जो भी शोध-पत्रिकाएँ प्रकाशित करती हैं उनका पचास प्रतिशत हिंदी अथवा संबंधित
राज्य की भाषा में ही छापें तथा ऐसी संस्थाओं के वैज्ञानिक अथवा विशेषज्ञ एंव
शोध-छात्र अपने शोध-कार्य के परिणामों व निष्कर्षों से संबंधित मौलिक शोध-पत्र
प्रकाशित करते समय उनका कम से कम दस प्रतिशत भारतीय भाषा की ऐसी किसी न किसी
शोध-पत्रिका में अवश्य प्रकाशित करें. मैं मानता हूँ कि कानून के जोर-दबाव के
माध्यम से इस प्रकार के भाषायी अभियान का चलाया जाना कोई अच्छी बात नहीं है किंतु
मुझे यह भी यकीन है यदि इस देश की भाषाओं को एक दिन अंग्रेज़ी के प्रभाव में नेस्तनाबूद
होने से बचाना है और संसद के संकल्प के मुताबिक उन्हें </span></span><span lang="HI" style="font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI;">समृद्ध एवं आधुनिक ज्ञान के संचार का प्रभावी माध्यम बनाना
है तो <span style="color: black; mso-themecolor: text1;">इस प्रकार की व्यस्थाएँ
करनी जरूरी होंगी. क्या इस देश की भाषाओं को आने वाली पीढ़ी के लिए ज्ञान का स्रोत
बनाने वाले ऐसे किसी समेकित अभियान को चलाए जाने की इच्छा-शक्ति इस देश में कभी
जागृत होगी</span></span><span style="color: black; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; font-size: 12.0pt; mso-bidi-language: HI; mso-themecolor: text1;">?<span lang="HI"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span></span></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-8470126283086735701.post-22861881763880056572015-07-25T18:10:00.000+05:302015-08-24T08:33:06.648+05:30मुक्ति<div dir="ltr" style="text-align: left;" trbidi="on">
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">माना कि
मुक्ति बहुत जरूरी है</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन उससे भी जरूरी है यह समझना कि</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कभी - कभी निर्मुक्ति की इच्छा भी होती है</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span class="textexposedshow"><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मुक्ति की कामना से ज्यादा प्रबल</span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">क्या मिट्टी
भी कभी चाहती है पाना</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">धरती के बन्धन से मुक्ति</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">?</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">माना कि पहाड़
से खिसककर</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चट्टान को मिल जाती है मुक्ति</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">फिर धीरे - धीरे चिटककर अवमुक्त होता है उसका कण - कण</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और मिल जाता है मिट्टी में</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कभी भी मुक्त न होने के लिए</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">या </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बह जाता है
दूर नदी की धार में</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उपजाऊ खेतों अथवा समुद्री डेल्टाओं तक</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन साथ नहीं छोड़ता कभी भी धरती का</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मिट्टी के कण</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">आँधियों में आसमान तक उड़कर भी</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;">चुपचाप </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उतर आते हैं
नीचे</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">धरती के सीने से चिपक जाने के लिए</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">मिट्टी नहीं
चाहती</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> पाना</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> धरती से
मुक्ति</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">क्योंकि उसी पर लिखा</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> हुआ</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> है</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उसके कण - कण की मुक्ति का इतिहास</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">लेकिन धरती के भीतर दबा लावा</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">हमेशा मचलता रहता है मुक्ति पाने के लिए</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और मौका मिलते ही</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उसका सीना फाड़कर निकलता है आक्रोश के साथ</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">क्योंकि वह जहाँ अवस्थित है</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">वहाँ जरा</span><span lang="HI" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"> - सा</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"> भी मुक्तिबोध
नहीं होता उसको</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<br /></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">तो लब्बोलुबाब
यही है कि</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">असली मुक्ति वह नहीं होती</span><span class="apple-converted-space"><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-font-family: "Times New Roman";"> </span></span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">कि हाथ - पैर खुले हैं आपके</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और आप स्वतंत्र हैं मनचाहे तरीके से</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">उठने</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बैठने</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चलने</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">फिरने</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">खाने</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">पीने के</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">केवल देह -
मुक्ति से कुछ नहीं होता!</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif"; mso-bidi-language: HI;"><o:p></o:p></span></div>
<br />
<div style="background: white; margin-bottom: .0001pt; margin: 0in;">
<span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">असली मुक्ति होती है</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">सोच की</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">विचारों की</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">संघर्ष की</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">, </span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">चेतना की</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">,<br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">बन्धन नकारने की</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><br />
</span><span lang="AR-SA" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";">और बन्धन चुनने की भी!</span><span lang="EN-IN" style="color: #141823; font-family: "Arial Unicode MS","sans-serif";"><o:p></o:p></span></div>
</div>
Umeshhttp://www.blogger.com/profile/10308807738552566858noreply@blogger.com2